Analiza wierszy

Antyk-ramy czasowe



1.Ramy czasowe antyku judajskiego Antyk (inaczej starożytność) to epoka, która obejmuje piśmiennictwo od czasów najdawniejszych (początki piśmiennictwa ok. XIII w. p.n.e.) do V w. n.e. Umowna data końca epoki starożytnej to 476 r. - data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. 2. Geneza antyku Antyk jest pierwszą epoką w dziejach kultury i zarazem epoką najdłuższą. Pierwotnie twórczość literacka miała charakter ustny i była związana ze śpiewem i wierzeniami. W jaskiniach Europy odkryto malowidła pochodzące sprzed ponad 20 tys. lat. Przedstawiają one sceny polować. Można podejrzewać, że oprócz sztuk plastycznych istniała również ustna twórczość literacka, która nie miała jednak możliwości zachować się do naszych czasów. Pismo, czyli sposób utrwalania mowy, zostało wynalezione na Bliskim Wschodzie ok. 3,5 tysiąca lat p.n.e. Tam też rozwijała się literatura pisana, której przykładem jest epos o Gilgameszu. Pismo greckie powstało na bazie pisma fenickiego ok. VIII w. p.n.e. Z tego czasu pochodzą dwa arcydzieła literatury nie tylko greckiej, ale również światowej, czyli Iliada oraz Odyseja. Powstanie tak długich i skomplikowanych utworów świadczy, że istniała wcześniej w Grecji bogata literatura ustna. Dzieje literatury greckiej można podzielić na okresy panowania epiki (VIII w. p.n.e., Homer), liryki (VII-VI w. p.n.e., Safona, Tyrtajos), dramatu (V w. p.n.e., Sofokles, Eurypides). Literatura rzymska zaczęła się bujnie rozwijać od II w. p.n.e. Schyłek starożytności wiąże się z upadkiem zachodniej części cesarstwa rzymskiego pod koniec V w. n.e. W czasach antyku uformowały się kanony literatury, sztuki i kultury europejskiej, do których odwoływały się wszystkie kolejne epoki. 3. Podział Biblii – ST i NT i czas powstania. Stary Testament: 46 ksiąg - pięcioksiąg Mojżeszowy (Tora) (księgi: rodzaju (Genesis), wyjścia (Exodus), kapłańska, liczb, powtórzonego prawa) oraz księgi: psalmów, proroków, pism, historyczne. Nowy Testament: 27 ksiąg - 4 Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Listy Apostolskie, Apokalipsa św. Jana. Biblia Jest to jedno z najważniejszych źródeł kultury europejskiej: i w sferze moralnej - dla chrześcijan i wyznawców judaizmu, i w sferze twórczości - dla artystów czerpiących natchnienie z Biblii, zarówno na obszarze sztuk pięknych, jak i literatury. Uniwersalność tej księgi i jej niezwykłą popularność potwierdzają choćby zwroty, które weszły na stałe do języka i funkcjonują jako zwroty frazeologiczne, np. ciemności egipskie, zamienić się w słup soli, zakazany owoc, trąby jerychońskie, Sodoma i Gomora. "Biblia" dosłownie oznacza po grecku "księgi". Wyraz ten pochodzi od słowa "biblios" - łodyga papirusu (z której wyrabiano kiedyś materiał piśmienniczy). Teksty te zostały spisane wraz z początkiem pisma, tzn. ok. XIII w. p.n.e. Biblia jest dziełem wielu autorów, którzy mieli spisywać słowa Boga, będąc pod Jego natchnieniem. Stary Testament tworzony był od XIII w. p.n.e. do I wieku p.n.e. Powstanie ksiąg Nowego Testamentu ustala się na czas od 51 do 96 r. po narodzeniu Chrystusa. W Biblii wyróżniamy: Stary Testament i Nowy Testament. STARY TESTAMENT Żadna z ksiąg Starego Testamentu nie została napisana przez jednego człowieka, a niektórym księgom przypisano nie prawdziwe, ale umowne autorstwo, np. "Księdze Koheleta" czy "Pieśni nad pieśniami". Tematykę ksiąg Starego Testamentu można podzielić na trzy podstawowe zagadnienia: - teksty prawne (wiązane przeważnie z Mojżeszem) - księgi mądrościowe (łączone z królem Salomonem) - hymny i psalmy (łączone z królem Dawidem) Stary Testament: - Pięcioksiąg, czyli Prawo (przypisywane Mojżeszowi): 1. Księga Rodzaju (daje obraz stworzenia świata i człowieka). Oto jej zasadnicze zręby myślowe: a) monoteizm - jest jeden Bóg b) stworzenie z niczego - Bóg stworzył świat z nicości c) pierwotna dobroć stworzeń - każde stworzenie jest dobre d) godność człowieka - człowiek jest najdoskonalszym stworzeniem Bożym, ukształtowanym na jego obraz i podobieństwo e) cel życia człowieka - panować nad przyrodą, rozmnażać się, być posłusznym Bogu. 2. Księga Wyjścia 3. Księga Kapłańska 4. Księga Liczb 5. Księga Powtórzonego Prawa NOWY TESTAMENT Pisany był przez autorów sobie współczesnych, więc wszystkie księgi prezentują ten sam typ kultury. Nowy Testament dokumentuje misję zbawczą Jezusa Chrystusa na ziemi, dzięki której dokonało się zapowiadane w Starym Testamencie zbawienie świata. Chrystus nie pozostawił po sobie żadnych pism - jego nauki znamy z przekazów uczniów w "Ewangeliach". Nowy Testament to: - Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana) - Dzieje Apostolskie - Listy Pawłowe - inne listy apostolskie do chrześcijan - Apokalipsa św. Jana Najsłynniejszym przekładem Biblii jest tzw. "Wulgata" - przekład na łacinę, którego dokonał św. Hieronim w IV w. n.e. Spośród przekładów na język polski najważniejsze to: "Biblia Królowej Zofii" z XV w., "Biblia Jakuba Wujka" z XVI w. Popularne były również przekłady zbiorów psalmów, czyli psałterze, a wśród nich "Psałterz Dawidów" J. Kochanowskiego. 4. Tradycyjne rodzaje Biblii /historyczne, dydaktyczne, profetyczne/ - gatunki i przykłady - Księgi Historyczne (saga, nowela, kronika, biografia, zbiór praw) - Księgi Mądrościowe (dialog, przypowieść, psalm, aforyzmy, sentencje, pieśń miłosna) (np. Księga Hioba, Księga Koheleta, Psalmy, Pieśń nad Pieśniami) - Księgi Prorockie 5. Języki Biblii Biblia jest trójjęzyczna: napisana została po hebrajsku, grecku i aramejsku. Jednak zanim powstała jej wersja pisemna, księgi biblijne przez wiele wieków trwały w przekazach ustnych. (Stary Testament po hebrajsku, a niektóre fragmenty po aramejsku i grecku. Nowy Testament po grecku (tylko Ewangelia św. Mateusza po aramejsku) 6. Gatunki wywodzące się z Biblii i ich cechy gatunkowe psalm - (Z gr. "psalmos" - śpiew do wtóru harfy) Hebrajska pieśń modlitewno - hymniczna; pieśń biblijna, przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub dozbiorowości, którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie trzecioosobowej. Przypowieść – krótkie opowiadanie alegoryczne o treści moralno-wychowawczej lub religijnej. Hymn – w czasach antycznych podniosła, uroczysta pieśń pochwalna sławiąca bóstwa, bohaterów, wzniosłe idee, uznawane wartości. Wywodzi się z poezji starożytnej Grecji (Safona), najstarszymi zachowanymi hymnami antycznymi są hymny homeryckie. dialog – jest obok monologu podstawową formą wypowiedzi w utworze dramatycznym; za pomocą dialogu autor charakteryzuje postacie i przedstawia fabułę. Kazanie - nazwa wywodzi się od czasownika "kazać" - mówić, przemawiać; utwór prozą, wygłaszany lub pisany przez duchownego; jest to wypowiedź/tekst o charakterze perswazyjnym, mający nakłonić nas do określonego postępowania List – pisemna wypowiedź skierowana do osoby lub instytucji Tren – utwór liryczny ukształtowany już w literaturze antycznej, pieśń żałobna o charakterze elegijnym, wyraża ból i żal po stracie kogoś bliskiego; jest poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej czynów, zalet i dokonań. Kronika – chronologiczny zapis ważniejszych wydarzeń z życia państwa, organizacji itp. 7. Związki frazeologiczne pochodzenia biblijnego: jabłko Adama - tak nazywamy chrząstkę widoczną na szyi mężczyzny Sodoma i Gomora – o wielkiej awanturze, zamieszaniu, chaosie wywołującym grozę; o rozpuście, wyuzdaniu Manna z nieba – cud; nieoczekiwany dar; zyski, dochody niespodziewane, niezasłużone, niezapracowane Wdowi grosz – niewielka suma, ofiara dana ze szczerego serca, kosztem wyrzeczeń przez ludzi niezamożnych. Syn marnotrawny – człowiek, który zawinił i opamiętał się Trąba jerychońska – głośny Alfa i Omega – początek i koniec, wszystko; absolutny autorytet, wyrocznia Umyć ręce – usuwać się od czegoś, wyprzeć się kogoś; czegoś, nie chcieć brać za coś odpowiedzialność Judaszowe srebrniki – zapłata otrzymana za zdradę 8. Znaczenie Ks. Genezis – obraz Boga w pierwszym i drugim opisie stworzenia świata. Księga Rodzaju Inaczej zwana "Genesis", jedna z ksiąg biblijnych, pierwsza księga Starego Testamentu. Opowiada o powstaniu świata i o dziejach pierwszych pokoleń narodu wybranego. Tematycznie można wyróżnić w "Księdze Rodzaju" dwie większe części: 1. prehistorię, obejmującą dzieje od początku świata i ludzkości do Abrahama (stworzenie, raj i pierwszy grzech, bratobójstwo, potop i pierwsze przymierze z Bogiem, wieża Babel) 2. historię Patriarchów, protoplastów narodu wybranego, doprowadzoną aż do pobytu Izraelitów w Egipcie (dzieje Abrahama i jego syna Izaaka, dzieje Jakuba, Józefa) 9. Wizja człowieka w Ks. Koholeta. Księga Koheleta (czyli Eklezjastesa) Jedna z ksiąg biblijnych należąca do kanonu Starego Testamentu. Powstała w III lub II w. p.n.e., a jej autor w pierwszych słowach przedstawia się jako Salomon, syn króla Dawida. W rzeczywistości nie napisał tego Salomon, ale jeden z mędrców, który użył imienia króla znanego z mądrości, aby podkreślić wagę zapisywanych słów. "Kohelet" (po grecku "Eklezjastes") nie jest to imię własne, ale oznaczenie funkcji lub urzędu mędrca w radzie. Księga zawiera rozważania dotyczące sensu ludzkiego życia, jego nietrwałości i przemijalności. Ukazuje tymczasowość rzeczy materialnych i ziemskiego szczęścia, a jako refren powtarzają się wciąż słowa: "Marność nad marnościami - wszystko marność", co po łacinie brzmi: "Vanitas vanitatis et omnia vanitas". Hasło to zagości na trwałe w literaturze europejskiej, zwłaszcza w Średniowieczu (patrz hasło: Vanitas). Księga Koheleta radzi porzucić ziemskie pragnienia i zwrócić się ku Bogu i sprawom wiecznym, aby być gotowym na Sąd Ostateczny. Człowiekowi ma nieustannie towarzyszyć myśl o nieuniknionej śmierci, co również w Wiekach Średnich będzie funkcjonowało w formie nakazu: "memento mori" - "pamiętaj o śmierci". 10. Podział psalmów, autorzy, przekłady. Pierwotnie był to utwór wykonywany przy akompaniamencie liry. Greckie słowo psalmos oznaczało śpiew i grę na instrumencie o nazwie psalterion. Później słowem "psalm" zaczęto oznaczać zbiór hymnów pochwalnych. Obecnie tym mianem określa się utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym. Księga Psalmów Starego Testamentu zawiera 150 utworów. Dawniej autorstwo wszystkich utworów przypisywano królowi Dawidowi. Obecnie przyjmuje się, że psalmy powstawały stopniowo od XI w. p.n.e., zaś ich ostateczna wersja uformowała się między IV a II w. p.n.e. Dawid był prawdopodobnie autorem 73 z nich. Psalmy mają zróżnicowany charakter. Są wśród nich utwory dziękczynne, pochwalne, błagalne, patriotyczne, mądrościowe. Psałterz to nazwa zbioru psalmów. Najstarszymi polskimi przekładami psalmów są tłumaczenia znane pod nazwami "Psałterz floriański" (z przełomu XIV i XV wieku), oraz "Psałterz puławski" (XV w.). Psalmy tłumaczyli również najwybitniejsi polscy poeci różnych epok: Mikołaj Rej i Jan Kochanowski (renesansu), Mikołaj Sęp Szarzyński (barok), Franciszek Karpiński (oświecenie), a w XX wieku: Leopold Staff, Roman Brandstaetter i Czesław Miłosz. 11. Wizja człowieka w Ks. Psalmów Z Księgi Psalmów (jest jedną z części Ksiąg Mądrościowych). Psalm to inaczej hymn pochwalny. Wprawdzie nie wszystkie psalmy są wzniosłymi pieśniami uwielbienia we właściwym tego słowa znaczeniu, jednakże wiele spośród nich nosi ten charakter i jakoby nadaje ton całemu Psałterzowi (zbiór hymnów). Psalmy z jednej strony wysławiają wielkość i groźną wprost potęgę Boga, Stwórcy i Pana świata, z drugiej jednak strony wielbią i podziwiają. Jego dobroć i troskliwość, jaką otacza wszystkie stworzenia. Te idee uniwersalne są najbardziej charakterystyczną cechą hymnów. 12. Motywy cierpienia w Ks. Hioba Hiob był sprawiedliwym i bogobojnym człowiekiem. Miał siedmiu synów i trzy córki, a także wielki majątek. Szatan powiedział jednak Bogu, że gdyby Hiob stracił majątek, wtedy zacząłby złorzeczyć Bogu. Bóg postanowił sprawdzić Hioba. Pozwolił, by wrogowie zagarnęli jego dobra i zabili dzieci. Jednak Hiob nie zwrócił się przeciw Bogu i nie oskarżał go o nieszczęścia. Wtedy szatan powiedział, że Hiob na pewno przeklinałby Boga, gdyby ciężko zachorował. Wtedy Hiob zapadł na trąd. Nadal jednak nie złorzeczył Bogu. Po tej próbie Bóg przywrócił Hiobowi dawny stan, oddał majątek w dwójnasób i obdarzył siedmioma synami i trzema córkami. Księga ta jest przykładem teodycei biblijnej. Teodycea to koncepcja filozoficzna usiłująca tłumaczyć pochodzenie zła w świecie stworzonym przez doskonałego i dobrego Boga. Przyjaciele, z którymi Hiob dyskutuje, uznają, że cierpienie człowieka jest karą za grzechy. Nawet wtedy, gdy jest to trudne do zrozumienia, bo człowiek żył z pozoru pobożnie. Hiob nie uznaje takiego stanowiska. według niego cierpieć mogą również niewinni ludzie, gdyż plany Boże są trudne do odgadnięcia. Dobre czyny są nagradzane, a złe karane nie w życiu doczesnym, ale dopiero po śmierci. Cierpienie może ukształtować człowieka. Hiob jest symbolem wiary w sprawiedliwość Boga nawet w najtrudniejszym położeniu. Księga Hioba Jedna z ksiąg Starego Testamentu, powstała ok. V w. p.n.e. Składa się ona z części pisanych prozą, a także z poematu, w skład którego wchodzą rozmowy Hioba z przyjaciółmi. W jednej z wypowiedzi pojawia się "Hymn o mądrości", wysławiający wielką i nieprzeniknioną mądrość Boga, który od człowieka wymaga bojaźni i unikania zła. Przed Hiobem Bóg stawia zadanie znacznie cięższe: robi zakład z Szatanem, że Hiob bez względu na okoliczności pozostanie wierny Bogu. Tak więc Bóg doświadcza swojego pobożnego sługę najgorszymi nieszczęściami, jakie mogą przydarzyć się człowiekowi: kolejno niszczy jego dobra (gdyż Hiob był człowiekiem zamożnym), powoduje śmierć jego dzieci, a w końcu pozbawia go zdrowia (trąd) i dachu nad głową. Tak więc z bogatego i szczęśliwego człowieka Hiob staje się nędzarzem, ale nie zna przyczyny swojego nieszczęścia i dlatego zwraca się do przyjaciół po radę. Uważał do tej pory, że kara Boża spada na człowieka za grzechy, jakie popełnił, wobec czego cierpi niewinnie. Księga Hioba porusza niezwykle ważną problematykę cierpienia i jego przyczyn. Bóg doświadcza Hioba, ale czyni to z miłości do niego, nie zaś w zamiarze ukarania go za grzechy. Wymową tej księgi biblijnej jest nauka, iż wyroki Boże są nieprzeniknione, a Bóg czasem okrężnymi drogami prowadzi do siebie człowieka. Cierpienie zostanie wynagrodzone, jeżeli tylko człowiek dochowa wierności Bogu. Hiob nie zbluźnił przeciwko swojemu Panu, dlatego oddany mu został i majątek, i szczęście rodzinne. Postać Hioba stała się toposem wielokrotnie pojawiającym się w literaturze. W jednym ze swoich sonetów poeta manierystyczny Mikołaj Sęp Szarzyński napisał o losie człowieczym: "Z wstydem poczęty człowiek, urodzony z boleścią, krótko tu na świecie żywie" (Sonet II), w czym przyrównywał dzieje swojego pokolenia do cierpień Hioba. Spór między Bogiem i Szatanem o duszę ludzką także zaowocował wieloma interpretacjami, chociażby wielkim dziełem Goethego "Faust", w którym dochodzi do zakładu o duszę doktora Fausta, średniowiecznego uczonego, gotowego oddać wszystko za wiedzę przewyższającą ludzkie możliwości. 13. Budowa przypowieści, prezentacja kilku, ich odbiór literalny i metaforyczny. Przypowieść, inaczej parabola, to gatunek literatury moralistycznej. Charakteryzuje się schematyczną fabułą. Bohaterowie i zdarzenia służą ukazaniu uniwersalnych prawd moralnych. Opisywanych zdarzeń nie należy traktować dosłownie. Właściwy sens tego typu utworów jest symboliczny i wymaga dokonania interpretacji. Przypowieść ma za zadanie kształtować wzorce osobowe. Wszystkie elementy przypowieści są znaczące i trzeba je wyjaśniać w powiązaniu z całością. Przypowieści często występują w Ewangeliach, np. przypowieść o siewcy, synu marnotrawnym, miłosiernym Samarytaninie. Duża część nauk Jezusa ma formę przypowieści. Przypowieść o siewcy Oto siewca wyszedł siać. A gdy siał, niektóre ziarna padły na drogę, nadleciały ptaki i wydziobały je. Inne padły na miejsca skaliste, gdzie niewiele miały ziemi; i wnet powschodziły, bo gleba nie była głęboka. Lecz gdy słońce wzeszło, przypaliły się i uschły, bo nie miały korzenia. Inne znowu padły między ciernie, a ciernie wybujały i zagłuszyły je. Inne w końcu padły na ziemię żyzną i plon wydały, jedno stokrotny, drugie sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny. (Ewangelia wg św. Mateusza) Wyjaśnienie tej przypowieści znajduje się w Piśmie Świętym. Ziarno rzucone na drodze oznacza człowieka, który słucha słowa Bożego, jednak go nie rozumie. Szatan łatwo może opanować takiego człowieka. Ziarno zasiane na skale symbolizuje człowieka, który natychmiast z radością przyjmuje Słowo. Nie ma jednak mocnych podstaw i załamuje się przy pierwszych przeciwnościach losu. Ziarno zasiane między cierniami oznacza człowieka, który słucha słowa, jednak ważniejsza jest dla niego troska o dobra doczesne. Wreszcie ziarno zasiane na żyznej ziemi oznacza człowieka, który kieruje się w życiu usłyszanymi przykazaniami bożymi. Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie Pewien człowiek został na drodze napadnięty, ograbiony, pobity i zostawiony. Ani kapłan, ani lewita nie udzielili poszkodowanemu pomocy. Uczynił to dopiero Samarytanin. Opatrzył rany, pielęgnował w gospodzie i zostawił gospodarzowi pieniądze, by ten dalej opiekował się chorym. Lewita to nazwa godności religijnej niższej niż kapłan. Lewici dokonywali ofiar kadzenia i całopalenia, byli też strażnikami w świątynii. Samarytanin to mieszkaniec Samarii. Żydzi unikali z nimi kontaktu. Przypowieść pokazuje, że najważniejsze są dobre uczynki. Kapłan i lewita, przedstawiciele narodu wybranego, którzy służą Bogu i powinni być przykładem do naśladowania, nie udzielili potrzebującemu pomocy. Miłosierdzie okazał dopiero przybysz z obcej ziemi. Zbawieni mogą być nie tylko Żydzi, ale również poganie. Bóg kieruje przykazania do wszystkich ludzi na ziemi. Przypowieść o synu marnotrawnym Pewien człowiek miał dwóch synów. Młodszy z nich wziął swoją część majątku i opuścił dom. Szybko roztrwonił jednak posiadane środki. Musiał więc nająć się do pasienia świń. Cierpiał przy tym głód. Postanowił w końcu wrócić do domu, ponieważ nawet słudzy jego ojca żyli o wiele lepiej niż on teraz. Uświadomił sobie, że zgrzeszył rozrzutnością, więc nie liczył, że ojciec przyjmie go z radością. Chciał tylko pracować u niego. Ojciec jednak ucieszył się, że syn zrozumiał swoje błędy i wydał na jego cześć ucztę. Drugi syn rozgniewał się, że ojciec świętuje powrót syna, który stracił cały majątek, a nigdy nie wyprawiał uroczystości na cześć syna, który z nim został. Ojciec wytłumaczył jednak, że jest on z nim codziennie i wszystko do niego należy. Trzeba się cieszyć z powrotu syna, który zbłądził. Przypowieść mówi o tym, że nigdy nie jest za późno na nawrócenie się. Bóg przyjmie do królestwa niebieskiego każdego skruszonego grzesznika. 14. Motyw miłosny utrwalony w „Pieśni nad pieśniami” Pieśń nad pieśniami Poemat liryczny o tematyce miłosnej, wchodzący w skład Starego Testamentu. Tytuł oznacza, że jest to pieśń najdoskonalsza, najpełniejsza, a jej autorstwo przypisano królowi Salomonowi w celu nadania większego znaczenia (patrz również: "Księga Koheleta"). Pieśń ta stanowi fenomen w obrębie całej biblii, ponieważ jako jedyna nie mówi ani o Bogu, ani o sprawach religijnych, ale jest utworem miłosnym, rozmową Oblubieńca z Oblubienicą. Jednak odchodząc od znaczenia dosłownego, pieśń ta wyraża przede wszystkim pełnię miłości Boga (Oblubieńca) do Izraela (Oblubienicy). Stosunek: Oblubieniec - Oblubienica w późniejszych interpretacjach oznaczał także stosunek: - Chrystus - Kościół - Bóg (Chrystus) - ludzkość odkupiona i powołana do zjednoczenia z Nim w miłości - Bóg - Maryja (dziewicza oblubienica Boga).