Cała ogromna różnorodność form życia występujących na naszej planecie rozwinęła się podczas długiej historii Ziemi z jednego rodzaju lub kilku rodzajów prostych organizmów. Wszystkie żyjące dziś organizmy powstały z dawnych organizmów w procesie stopniowej dywergencji, opisanej po raz pierwszy przez Darwina jako proces dziedziczenia zmodyfikowanych cech, czyli ewolucja. Koncepcja ewolucji jest kamieniem węgielnym biologii, pozwala bowiem zrozumieć ogromne zróżnicowanie świata organizmów żywych. Biolodzy, nie wątpiąc w istnienie ewolucji, starają się w swych badaniach i dociekaniach zgłębić jej rzeczywiste mechanizmy. Ewolucja ma również swoje określone tempo. Miarą tempa ewolucji jest czas przekształcania się jednego gatunku (rodzaju) w inny, czyli szybkość, z jaką zachodzą zmiany w liniach rozwojowych. Czas ten jest bardzo różny u rozmaitych grup, a nawet wśród rożnych linii rozwojowych tej samej grupy organizmów. Kręgowce to organizmy żywe, które zasiedlają wszystkie dostępne środowiska życia, zarówno wodne jak i lądowe. Niektóre opanowały również powietrze. Oczywiście nie stało się to od razu, tylko w toku ewolucji. Pierwsze organizmy pojawiły się w wodzie. Oddychanie umożliwiał im tlen w niej rozpuszczony. Jednak zwierzęta wodne w większym stopniu niż lądowe narażone są na niedobór tlenu. Jest tak, ponieważ jego dyfuzja w środowisku wodnym jest wolniejsza niż w lądowym. Dlatego też woda szybko ubożeje w tlen w najbliższym otoczeniu zwierzęcia. Z tego też powodu zwierzęta wyszły na ląd. Tu tlenu było więcej, miały większą możliwość rozwoju. Aby to wszystko było jednak możliwe, kręgowce musiały wykształcić odpowiednie narządy, które były wciąż usprawniane w toku ewolucji. Usprawnienia te znajdują swój wyraz w zmianach budowy narządu oddechowego: poprzez wymianę gazową przez skórę, aż do dobrze wykształconych płuc. Ze względu na coraz intensywniejszy metabolizm, kręgowce musiały odpowiednio usprawnić swoje układy krążenia, rozwinąć serce, naczynia krwionośne i limfatyczne. EWOLUCJA UKŁADU ODDECHOWEGO KRĘGOWCÓW Ryby: Aby móc oddychać tlenem rozpuszczonym w wodzie ryby wykształciły skrzela. O ile u bezżuchwowców blaszki skrzelowe mieściły się wewnątrz worków znajdujących się między łukami skrzelowymi, o tyle u ryb kształtują się one bezpośrednio na łukach, co znacznie usprawnia opłukiwanie ich wodą. Znajdują się one w jamie skrzelowej, która zapewnia im ochronę i skuteczny przepływ wody. Osadzone są po obu stronach gardzieli, na lukach skrzelowych. Od każdego łuku odchodzą dwa rzędy unaczynionych listków skrzelowych. Na listkach znajdują się blaszki skrzelowe, czyli drobne fałdy zwiększające powierzchnię oddechową. Pokrywy skrzelowe utrzymują zaś jednokierunkowy przepływ wody od jamy gębowej do jamy skrzelowej. Niezależnie od skrzeli wymiana gazowa może odbywać się przez skórę, jelita i błonę śluzową jamy gębowej. U licznych gatunków rolę dodatkowego narządu wymiany gazowej pełni również pęcherz pławny, czyli wypełniony gazami narząd hydrostatyczny. U ryb dwudysznych obok skrzeli wykształcają się płuca. Płazy: Wszystko zaczyna się zmieniać wraz z wyjściem zwierząt na ląd. Pierwsze zrobiły to płazy. Nie są to jednak zwierzęta typowo lądowe, tylko wodno – lądowe. Płazy oddychają płucami lub zewnętrznymi skrzelami. Ich stadium larwalne związane jest z wodą i to ono właśnie posiada skrzela, które wykształcają się w postaci trzech lub czterech par zewnętrznych, mocno rozgałęzionych i dobrze unaczynionych wyrostków skórnych. Położone są one na pograniczu głowy i odcinka szyjnego. Między tymi wyrostkami spotyka się u postaci młodocianych 3 - 4 szczelin skrzelowych, które u form dojrzałych zarastają. Larwy płazów zatrzymują skrzela, aż do okresu przeobrażenia się w postać lądową, płucodyszną. To właśnie postać dorosła płazów związana jest z lądem. Ich płuca stanowią prymitywne, parzyste worki o lekko pofałdowanej powierzchni wewnętrznej.Wymiana powietrza w płucach możliwa jest dzięki ruchowi dna jamy gębowej, który jest zsynchronizowany z otwieraniem i zamykaniem krtani i nozdrzy zewnętrznych. Poważny udział w procesie wymiany gazowej ma również skóra. Jest ona wilgotna i dobrze unaczyniona. Niektóre gatunki, jak np. salamandra bezpłucna, w ogóle nie wykształcają płuc i oddychają tylko i wyłącznie przez skórę. Gady: Gady stanowią gromadę kręgowców charakteryzującą się lepszym niż płazy przystosowaniem do życia lądowego. Po uniezależnieniu się od wody zmieniło się wiele cech, które odróżniają te organizmy od wodnych. Skóra gadów jest sucha, pokryta rogowymi tworami naskórka. Dlatego też wymiana gazowa przez nią jest utrudniona i tylko 5% oddychania zachodzi tą drogą. Płuca to główny narząd wymiany gazowej. Powietrze wdychane do płuc przechodzi przez nozdrza, gardziel, krtań, tchawicę. Dalej pojawiają się po raz pierwszy parzyste oskrzela doprowadzające powietrze do płuc. Płuca gadów są silnie unaczynione i bardziej pofałdowane niż płuca płazów. Wynikiem tego jest znaczne zwiększenie powierzchni wymiany gazowej. U gadów wykształca się też po raz pierwszy klatka piersiowa. Sprawia to, że wdech i wydech u gadów jest możliwy dzięki jej ruchom. Ptaki: Układ oddechowy ptaków ma specyficzną budowę. Składają się na niego drogi oddechowe, płuca i dodatkowo wytworzone worki powietrzne, które pełnią rolę magazynu powietrza. Drogi oddechowe zbudowane są z krtani i długiej tchawicy. Krtań zróżnicowana jest na górną, oddzielającą tchawicę od gardzieli, oraz dolną znajdującą się na końcu tchawicy i będącą narządem głosu. Tchawica rozgałęzia się na parzyste oskrzela, które doprowadzają powietrze do rurkowatych płuc. Niezależnie od tego oskrzela łączą się z workami powietrznymi. Dzięki nim świeże powietrze przechodzi przez płuca ptaków zarówno w czasie wdechu jak i wydechu. Ptaki mają dziewięć worków powietrznych. Dzielimy je na tylne i przednie, co wiąże się z ich funkcją. W czasie wdechu worki tylne zostają napełnione świeżym powietrzem, a pozostał część powietrza przechodzi przez płuca, w których zachodzi wymiana gazowa. Zużyte powietrze po wymianie gazowej napełnia worki przednie, które są opróżniane z niego pod-czas wydechu. Ten proces nazywa się podwójnym oddychaniem. Ssaki: Ssaki jest to najmłodsza, a zarazem najwyżej zorganizowana gromada kręgowców. Układ oddechowy ssaków jest pęcherzykowaty. Jest to rodzaj budowy, który daje największą powierzchnię oddechową wśród wszystkich zwierząt. Powietrze przez nozdrza, gardziel, krtań i oskrzela zasysane jest do płuc. Oskrzela wchodzące do płuc rozwidlają się na drobniejsze oskrzeliki. Oskrzeliki zakończone są groniastymi układami pęcherzyków płucnych, w których zachodzi wymiana gazowa. U ssaków pojawia się mięsień oddechowy – przepona. Wdech zachodzi pod wpływem podciśnienia wytworzonego w klatce piersiowej, które tworzy się na skutek skurczu przepony i mięśni międzyżebrowych. Wynikiem rozciągania tych mięśni jest z kolei wydech. EWOLUCJA UKŁADU KRWIONOŚNEGO KRĘGOWCÓW Ryby: Układ krwionośny jest u wszystkich kręgowców, zamknięty. Są to pierwsze zwierzęta wśród wszystkich, u których pojawia się serce. Ryby mają tylko jeden obieg krwi. Jest to bardzo mało wydajne, ponieważ krew wytłaczana z serca musi pokonać dwie przeszkody. Są to naczynia włosowate skrzeli, gdzie zachodzi wymiana gazowa, oraz naczynia włosowate tkankowe, gdzie oddawany jest tlen, a pobierany dwutlenek węgla. Podczas docierania do naczyń włosowatych przepływ krwi jest wolniejszy, co zmniejsza sprawność gospodarki gazowej. U ryb istnieje też układ limfatyczny. W jego skład wchodzą liczne zatoki oraz u niektórych ryb tzw. serca limfatyczne komunikujące z żyłą ogonową. Jednakże na przykład ryby dwudyszne mają przedsionek serca podzielony niepełną przegrodą na dwie części. W czasie skurczu serca przegroda dzieli przedsionek w zupełności. Dlatego też tendencją ewolucyjną było wykształcenie dwóch obiegów krwi. Płazy: Układ krwionośny płazów wykazuje wyższy stopień organizacji niż ryb. Zanikają pierzaste skrzela, a wraz z tym przebudowie ulega serce, w którym przedsionek przesuwa się ku przodowi i dzieli podłużnie na dwie części oraz wykształca się mały, czyli płucny obieg krwi. Serce składa się z trzech części: dwóch przedsionków i silnie umięśnionej komory. Pojawienie się dwóch obiegów usprawnia działanie układu krążenia. Krew przepływająca przez serce jest już prawie całkowicie niewymieszana. Płazy mają dobrze rozwinięty układ limfatyczny.. Występują dwa rodzaje naczyń krwionośnych - tętnice wyprowadzające krew z serca i żyły doprowadzające ją do serca. Gady: Stopień rozwoju układu krążenia jest ściśle powiązany ze stopniem rozwoju narządu wymiany gazowej.Układ krwionośny jest dobrze rozwinięty, postępuje jego dalszy rozwój. Serce jest w zasadzie trójdziałowe (dwa przedsionki i komora), ale występuje w nim niezupełna przegroda dzieląca komorę. Jedynie u krokodyli przegroda ta jest pełna. W komorze serca gadów (oprócz krokodyli) krew odtlenowana miesza się z natlenowaną, ale w mniejszym stopniu niż u płazów. Gadom zanika stożek tętniczy, zachowuje się jednak zatoka żylna. Krążenie tętnicze zaczyna się pniem tętniczym, który dzieli się na tętnicę płucną oraz prawy i lewy łuk aorty. Układ limfatyczny gadów zbudowany jest podobnie jak u płazów. Brak gruczołów limfatycznych, serca limfatyczne spotyka się jedynie u nasady ogona. Ptaki: Układ krwionośny ptaków jest dobrze rozwinięty. Duże serce ptaków składa się z dwóch zupełnie oddzielnych części – prawej zawierającej krew żylną i lewej z krwią utlenioną, tętniczą. Serce jest czterodziałowe, ma dwa przedsionki i dwie komory. Odtleniona krew prawego przedsionka przedostaje się do prawej komory, skąd tętnicami płucnymi płynie do płuc. To jest tzw. mały obieg krwi. Natleniona w płucach krew wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka, a następnie lewej komory skąd aortą wypływa do obiegu dużego. Ekonomicznie pracujący układ krwionośny i duża ilość tlenu dostarczana dzięki podwójnej wymianie gazowej, pozwalają na wytwarzanie dużej ilości energii w organizmie. W układzie limfatycznym pojawiają się gruczoły i naczynia limfatyczne. Główne naczynie limfatyczne dzieli się na dwa piersiowe uchodzące do żył czczych. Istnieją jeszcze inne połączenia układu limfatycznego z krwionośnym np. w okolicy ogona. Ssaki: Układ krwionośny ssaków składa się z czterodziałowego serca i naczyń krwionośnych. Zanika w nim, inaczej niż u ptaków, prawy łuk aorty. Lewy zostaje dobrze rozbudowany. Poza tym jest taki sam jak u ptaków. W sercu znajdują się trzy rodzaje zastawek.W krwi ssaków znajdują się liczne, bezjądrzaste erytrocyty. Są mniejsze niż u innych kręgowców dzięki czemu ich stosunek powierzchni do objętości jest większy. To umożliwia lepszy transport gazów. Układ limfatyczny ssaków jest dobrze rozwinięty. Budowa i funkcjonowanie układów oddechowego i krwionośnego powoduje utrzymanie stałej temperatury ciała. Ta stałocieplność powoduje, że ssaki są aktywne przez cały rok. Pozwala to im także żyć we wszystkich strefach klimatycznych. EWOLUCJA UKŁADU SZKIELETOWEGO KRĘGOWCÓW Ryby: Pierwotne ryby przystosowały się do drapieżnego trybu życia. Na taki właśnie kierunek przystosowań wskazują wszystkie zasadnicze cechy ich budowy, a przede wszystkim wytworzenie chwytnej, uzbrojonej w zęby paszczy, wzmocnienie szkieletu osiowego i wykształcenie parzystych płetw. Wielokierunkowa ewolucja, dokonująca się w obrębie gromady ryb, doprowadziła między innymi do powstania słodkowodnych ryb trzonopłetwych. Odznaczały się one osadzeniem płetw, zwłaszcza parzystych, na mięsistych, wydłużonych trzonach. Wewnątrz tych trzonów znajdowały się elementy kostne. W przypadku płetw parzystych odpowiadały one kościom szkieletu kończyn kręgowców lądowych i umożliwiały poruszanie się po lądzie. Płazy: Wydaje się, że właśnie od ryb trzonopłetwych wywodzą się pierwotne płazy. Stało się to możliwe dzięki przekształceniu płetwy rybiej w palczastą kończynę kroczną. Równolegle z tym nastąpiły odpowiednie zmiany we wszystkich pozostałych narządach. Tak więc w szkielecie nastąpiła znaczna redukcja kości czaszki, co uczyniło ją lżejszą, kość podniebienno-kwadratowa zrosła się bezpośrednio z czaszką mózgową, a uwolniona z funkcji łącznika grzbietowa część łuku gnykowego przekształciła się w kostkę słuchową. W kręgosłupie pierwszy krąg zróżnicował się w atlas, z którym głowa łączy się ruchowo za pośrednictwem dwóch kłykci potylicznych oraz nastąpiło połączenie miednicy z kręgosłupem, co znów pociągnęło za sobą wyróżnicowanie się w tym miejscu kręgu krzyżowego. Wraz z odpowiednimi przekształceniami szkieletu umożliwiło to wykonywanie bardziej złożonych ruchów. Gady: Zwierzęta w toku ewolucji dążyły do udoskonalenia swojego organizmu. Czaszka łączy się z kręgosłupem za pomocą tylko jednego kłykcia potylicznego, co w połączeniu ze specjalną budową pierwszych kręgów szyjnych zapewnia znaczną ruchliwość głowy. Pierwszy kręg, tzw. dźwigacz, ma kształt pierścienia, obracającego się swobodnie wokół wsuniętego weń wyrostka następnego kręgu, zwanego obrotnikiem. Powstają żebra z jednej strony połączone ze sobą kręgami piersiowo-lędźwiowymi, a z drugiej mostkiem. Szkielet kończyn zbudowany jest podobnie jak u płazów, z tą różnicą, że przedramię składa się z dwóch równoległych kości: łokciowej i promieniowej, a podudzie z kości goleniowej i strzałkowej. U płazów kości te są zrośnięte. Ptaki: W erze mezozoicznej z gadów wyodrębniły się dwie nowe gromady kręgowców - ptaki i ssaki. Cechy ptasie - to m.in. budowa obojczyków. Ukształtowały się one głównie pod wpływem przystosowań do lotu. Szkielet ptaków jest zwarty i lekki. Lekkość ta osiągnięta jest dzięki odpowiednio delikatnej strukturze elementów kostnych - wiele kości długich to tzw. kości pneumatyczne, wypełnione powietrzem. Przednia część mostka ptaków latających jest silnie rozrośnięta i tworzy ją grzebień. Jest on miejscem przyczepu mięśni poruszających skrzydłami. Zrośnięcie piersiowego odcinka kręgosłupa jest bardzo ważnym przystosowaniem do lotu. Stanowi solidne oparcie dla skrzydeł i pozwala zarazem na utrzymanie poziomego ułożenia kręgosłupa bez wysiłku mięśniowego. Ssaki: W przeciwieństwie do ptaków, które rozwinęły się z wysoko zorganizowanych gadów, wskutek czego zachowały większość wspólnych z nimi cech, ssaki rozwinęły się z gadów prymitywnych, jako zupełnie odrębna gałąź ewolucyjna. Za bardzo wczesnym oddzieleniem się szczepu gadów prowadzących do ssaków przemawia również sposób połączenia czaszki z kręgosłupem:u gadokształtnych występuje zawsze jeden kłykieć potyliczny, a u ssaków dwa, co niewątpliwie zachowały one jeszcze po płazach. Najpierwotniejszych jego przedstawicieli charakteryzowała tendencja do wysmuklania ciała i unoszenia go na nogach ponad podłożem, zwężania i wysklepiania czaszki pod wpływem silnego rozwoju kresomózgowia. Charakterystyczną cechą ssaków jest uzębienie - zęby osadzone są w zębodołach (zagłębieniach kości szczęk). Kończyny, w odróżnieniu od kończyn gadów, nie są rozstawione na boki, lecz podciągnięte pod tułów. Takie ustawienie kończyn znacznie usprawnia ruchy zwierzęcia, wymaga jednak odpowiednio silnych mięśni i rozwiniętego zmysłu równowagi. EWOLUCJA UKŁADU NERWOWEGO KRĘGOWCÓW Ryby: Rozrost masy ciała i zwiększenie prędkości pływania wymagało usprawnienia mózgu i narządów zmysłów. Dobrze rozwinięty jest móżdżek, co wiąże się ze znaczną sprawnością ruchową ryb (w móżdżku znajduje się ośrodek koordynacji ruchów). Oczy są większe i przesunięte na powierzchnię głowy. Do parzystego narządu węchowego u ryb prowadzą już dwa otwory węchowe. Narządy węchu mają budowę typową dla kręgowców wodnych i tworzą parzyste, ślepo zakończone jamki położone nad otworem gębowym. W jamie gębowej znajdują się kubki smakowe będące narządem smaku. Specyficznym narządem wszystkich ryb jest linia boczna. Otworki w łuskach prowadzą do podskórnego kanalika wyścielonego nabłonkiem zawierającym komórki zmysłowe. Narząd linii bocznej orientuje rybę o kierunku i sile prądów wody. Dzięki niemu ryba bez pomocy wzroku, rejestrując zmiany ciśnienia wody, wyczuwa obecność innej ryby lub innego poruszającego się przedmiotu, a odbierając odbicie fali, stwierdza istnienie przeszkody. Płazy: Wraz z doskonaleniem się narządów zmysłów i narządów ruchu, postępowym zmianom ulega i system nerwowy. W stosunku do ryb silniejszemu rozwojowi ulega kresomózgowie oraz boczne części międzymózgowia. Mocno rozbudowane jest także śródmózgowie, w którego skład wchodzi duży płat wzrokowy (wiąże się to z doskonałym wzrokiem żab). Tyłomózgowie natomiast (ośrodek koordynacji ruchów) rozwinięte jest bardzo słabo - ruchy płazów są stosunkowo mało złożone. Pewien postęp zaznacza się też w narządach zmysłów, gdzie jako nowy nabytek pojawia się narząd Jacobsona - pełniący funkcję zmysłu węchu. Bardzo dobrze rozwinięte są oczy, zbudowane w sposób typowy dla kręgowców lądowych - mają ruchome powieki. Zabezpieczają one gałki oczne przed wysychaniem i urazami, zatem są wyrazem przystosowania do życia na lądzie. Gady: U gadów lepiej rozwinięty jest także mózg, gdzie szczególnie dobrze wykształcone jest kresomózgowie, złożone z dwóch półkul pokrytych szarą substancją (korą mózgową). Rdzeń przedłużony (zamózgowie) jest charakterystycznie wygięty (w kształcie S), przez co zwiększa się jego powierzchnia. Narządy zmysłów - wzroku, słuchu i węchu - są sprawniejsze niż u płazów. Oczy gadów mają trzy powieki: górną, dolną i tzw. błonę migawkową. Akomodacja dokonuje się nie tylko dzięki zmianom położenia soczewki, ale także przez zmiany jej kształtu - co znacznie usprawnia nastawianie oka na różne odległości. Ptaki: Ptaki górują nad gadami znacznie silniejszym rozwojem mózgu. Wiąże się to z lotem oraz wykonywaniem w czasie niego wielu złożonych ruchów. Doskonale wykształcony jest móżdżek, będący ośrodkiem koordynacji ruchów. Spośród narządów zmysłów najlepiej rozwinięte są oczy, mające zdolność podwójnej akomodacji - ostrość widzenia regulowana jest zarówno poprzez zmianę kształtu soczewki, jak i zmianę jej położenia względem siatkówki. Ssaki: U ssaków nastąpił intensywny rozwój mózgu. Przejawem tego jest duża jego objętość w stosunku do wielkości ssaka oraz rozwój poszczególnych struktur mózgu. Najintensywniej rozwinęło się kresomózgowie, które swoimi półkulami przykryło międzymózgowie i śródmózgowie. Powierzchnia kresomózgowia, jest pofałdowana, a w korze mózgowej rozwinęły się ośrodki wyższych czynności nerwowych, takich jak pamięć i kojarzenie, które decydują o inteligencji ssaków. Dzięki temu ssaki potrafią uczyć się i modyfikować swoje zachowania w środowisku, w którym żyją. Ssaki w porównaniu z innymi kręgowcami mają dobrze rozwinięty móżdżek (jest on podzielony na dwie półkule o pofałdowanej powierzchni), co decyduje o stopniu rozwoju ośrodków odpowiadających za równowagę i koordynację ruchów. Od mózgu ssaków odchodzi 12 par nerwów czaszkowych. Zauważalną tendencją rozwojową układu nerwowego zwierząt jest postępująca centralizacja struktur (tworzenie zwojów nerwowych i ośrodkowego układu nerwowego) i koncentracja głównych narządów tego układu z przodu ciała. Jednocześnie u poszczególnych zwierząt wzrasta liczba połączeń nerwowych. Układy nerwowe spełniają nadrzędną funkcje w organizmach zwierząt ponieważ: ˇ koordynują pracę narządów wewnętrznych, ˇ integrują działanie wszystkich układów i części ciała, ˇ kontaktują organizm z otoczeniem (umożliwiają odbieranie bodźców), ˇ umożliwiają reakcję organizmu na czynniki środowiska. W rozwoju ewolucyjnym kręgowców zauważamy, że pojedyńczy pęcherzyk mózgowy różnicował się najpierw na trzy, a potem pięć części mózgu. Ewolucja mózgu kręgowców polega na tym, że: ˇ najintensywniej rozwija się kresomózgowie, które już u płazów dzieli się na dwie półkule, u gadów tworzy na powierzchni korę mózgową i przykrywa od góry międzymózgowie, a u ptaków i ssaków zwiększa powierzchnie kory mózgowej przez wytwarzanie fałd i bruzd oraz dodatkowo zakrywa sródmózgowie, ˇ intensywnie rozrasta się tyłomózgowie (móżdżek), które u ssaków dzieli się na dwie półkule, ˇ odpowiednio progresywny rozwój przechodzi międzymózgowie, śródmózgowie i zamózgowie. Efektem tak zróżnicowanej ewolucji poszczególnych części mózgu jest większa koncentracja tego narządu, co ma wpływ na efektywność i szybkość jego funkcjonowania. Nieodłączną częścią procesu ewolucyjnego jest wymieranie gatunków i większych grup systematycznych. Jest ono spowodowane tymi samymi czynnikami co rozwój ewolucyjny, a więc walką o byt i doborem naturalnym. Ewolucja jest procesem postępowym, a postęp biologiczny związany jest z przeżywaniem grup najlepiej przystosowanych, w pełniejszy sposób wykorzystujących zasoby środowiska. Można zatem mówić o coraz doskonalszych sposobach przystosowania się organizmów i ich grup do określonych warunków, a także uważać, że każda aktualnie żyjąca forma jest w swoim typie szczytowym osiągnięciem dotychczasowej ewolucji. Bibliografia: - Wojciech Czechowski, Eligiusz Nowakowski - „Biologia" - Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne - Warszawa 1992 - Zdzisław Madej - „Z ewolucji zwierząt" - Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych Warszawa 1970 - Waldemar Lewiński - „Biologia - podręcznik dla klasy drugiej liceum ogólnokształcącego" - Wydawnictwo „OPERON" 1997