Elekcja i koronacja Stanisława Augusta na króla Polski otwierały nowy rozdział w dziejach państwa. Na tronie zasiadł młody, wykształcony monarcha, znający Europę z licznych podróży. Rządy Stanisława Poniatowskiego przyniosły szereg zmian. Powstała namiastka gabinetu rządzącego, utworzenie mennicy warszawskiej oraz Szkoły Rycerskiej. Reform tych nie popierała cześć szlachty oraz dwór petrzburski i berliński. Większość magnatów i szlachta zawiązywały różne konfederacje: w Słucku, w Toruniu. Sejm pod wpływem republikanów uchwalił prawa kardynalne: wolną elekcję, liberum veto, i prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi. Szlachcie zagwarantowano monopol ekonomiczno-polityczny. Konfederacja Barska doprowadziła do wojny domowej i w efekcie do pierwszego rozbioru Polski. Król pozostał na tronie a większość reform została zatrzymana.
Światli ludzie tej epoki skierowali swoje siły na rozwój kultury. W Warszawie otwarto Teatr Narodowy. Twórcą teatru był Wojciech Bogusławski.
Literatura oświecenia w Polsce rozwijała się w innych warunkach niż w Europie zachodniej. Słabość miast, ucisk feudalny na wsi i w mieście, zagrożenie z zewnątrz - wszystko to musiało odbić się w jakiś sposób na życiu kulturalnym i literackim. Rozpadowi państwa ujawniającemu się w następujących po sobie traktatach rozbiorowych towarzyszyły wysiłki na rodu zmierzające do jego ratowania i naprawy państwa. Jeszcze przed pierwszym rozbiorem przejawem walki o wolność narodową była konfederacja barska skupiająca w prawdzie konserwatywną szlachtę niechętną reformom społecznym, ale stojącą na gruncie suwerenności narodowej. Następne lata przyniosły takie doniosłe dla historii wydarzenia, jak powołanie do życia Komisji Edukacji Narodowej, prace sejmu zwanego Czteroletnim i jego reform z Konstytucją 3 Maja, wojna 1792 r. i powstanie kościuszkowskie.
Na charakter kultury polskiego oświecenia i kierunek jej rozwoju wpłyną wzrost znaczenia Warszawy w życiu całego kraju. Warszawa stała się, bowiem w tym czasie głównym ogniskiem kultury umysłowej i artystycznej, ośrodkiem myśli politycznej, skąd rozchodziła się ona na całą Polskę. Tu rezydował dwór królewski, wokół którego skupiali się pisarze i artyści, tu rywalizowały ze sobą domy magnackie mecenasujące kulturze i sztuce, tu mieściły się redakcje czasopism, wydawnictwa i księgarnie, tu rozwijał swoją działalność teatr publiczny, który przyczynił się do rozwoju sztuki dramatycznej. Warszawa wreszcie była terenem, gdzie rozgrywały się najważniejsze wydarzenia polityczne, wśród których dojrzewał patriotyzm społeczeństwa.
Wśród czynników, które rozbudziły życie umysłowe i przyczyniły się do kształtowania, świadomości społecznej, politycznej i kulturalnej, należy przede wszystkim wspomnieć czasopisma. W 1765 r. zaczyna wychodzić pod redakcja Franciszka Bohomolca „Monitor”, czasopismo tak zwane moralne, poświęcone sprawom politycznym, społecznym i kulturalnym. „Monitor” nawiązywał do pisemka wydawanego w 1763 r. przez Adama Kazimierza Czartoryskiego, który poprzez reformę obyczajów i zmian mentalności społeczeństwa dążył do reformy politycznej. Czasopismo wywodziło się z tradycji czasopism angielskich odwołując się do treści tygodnika „Spektator” w przekładzie francuskim. Przyniosło ono artykuły i felietony, które zwalczały sarmatyzm i zacofanie czasów saskich, otwierały natomiast drogę ideom nowym i wychowywały społeczeństwo w duch humanizmu, tolerancji religijnej oraz propagowały myśl reformatorską w życiu gospodarczym i społecznym. W sferze społecz!
no – politycznej „Monitor” upomniał się o prawa obywatelskie dla mieszczan i chłopów, wypowiadał się sprawie rozwoju handlu rzemiosła, wiele uwagi poświęcił problemom edukacji narodowej, w dziedzinie obyczajowej krytykował i ośmieszał nałóg pijaństwa, potępiał karciarstwo i marnotrawstwo, pogoń za modą i rozpowszechnione, wśród szlachty przesądy i zabobony.
Pierwszym czasopismem literackim były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, które skupiały wokół siebie najwybitniejszych pisarzy i poetów. ,,Zabawy”, związane z dworem króla Stanisława Augusta, wyrażały jego upodobania estetyczne. Publikując artykuły na tematy teoretycznoliterackie oraz głosząc przede wszystkim różnego rodzaju wiersze i przekłady z języków obcych, głównie z łaciny i francuskiego, „Zabawy” kształtowały smak artystyczny w duchu klasycyzmu, zaznajamiały czytelników ze współczesna poezja polską i obcą. Wyraźne cechy oświecenia nosi na sobie „Pamiętnik Polityczny i Historyczny” wydawany przez księdza Piotra Swatowskiego. Swatowskiego okresie swego istnienia zmienił on nazwę na „Pamiętnik Historyczno-Polityczno-Ekonomiczny”, a zajmował się głównie problematyką społeczno-polityczną, poruszając sprawy szczególnie ważne dla życia społecznego i politycznego w kraju.
Ożywioną działalność prowadziły w tym czasie drukarnie i księgarnie, z których wyróżniały się wydawnictwa Michała Grolla i Piotra Dufoura. Oficyna drukarska Grolla publikowała dzieła najwybitniejszych pisarzy czasów stanisławowskich, a książki, które z niej wychodziły, odznaczały się staranną szatą graficzną. Godło „pod znakiem poetów”, które zdobiło stronę tytułowa wydawnictw grollowskich, określało zarazem ich stosunek do kultury artystycznej. Dufour wydawał druki w języku polskim i w językach obcych, a zasłyną głównie jako wydawca sztuk teatralnych serii wydawniczej „Teatr Polski”
Sejm powołał do życia w celu organizacji oświaty nowy urząd państwowy, Komisje Edukacji Narodowej, która zajęła się reforma szkolnictwa. Reforma ta nawiązywała do idei Konarskiego. Komisja, która pełniła właściwie funkcje ministerstwa oświaty, zorganizowała szkolnictwo średnie na nowych zasadach i wprowadziła nowy program nauczania z językiem polskim jako wykładowym. Ograniczono naukę łaciny, natomiast podniesiono znaczenie nauk ścisłych i eksperymentalnych (fizyka i chemia) oraz uwydatniono rolę wychowania obywatelskiego przez wprowadzenie nauki prawa narodów i znajomości ustawodawstwa polskiego.
Prace Kmisji Eukacji Nrodowej natrafiły na przeszkody w postaci tradycyjnych przyzwyczajeń i przesądów, które nie łatwo było przełamywać. Na prowincjach reforma natrafiła na trudności gdyż nauczyciele nie byli przygotowani do jej realizacji, natomiast konserwatyzm szlachecki sprzyjał zachowaniu dawnych form kształcenia i wychowania.
Duże zasługi na polu krzewienia oświaty położyło Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych założone w 1775 r. Zadaniem towarzystwa było opracowanie podręczników szkolnych tłumaczono je częściowo z języków obcych, część ich napisali wybitni autorzy polscy.
Pod wpływem działalności Komisji Edukacji Narodowej wzrosło ogólne zainteresowanie społeczeństwa pedagogiką oraz prawami wychowania i nauczania. Ukazały się prace poświęcone publicznej edukacji, dyskutowano różnorodne zagadnienia pedagogiczne, rozpatrując cele i środki kształcenia.
Szkoły Komisji Edukacji Narodowej Odegrały dużą role w walce o język polski. Powstały wtedy nowe podręczniki wymowy, stylu i gramatyki, sięgnięto do tradycji literatury wieku XVI, odnajdując w niej wzory pięknego języka polskiego. Wznawiano pisarzy polskiego odrodzenia z całą świadomością, że od nich należy się uczyć mowy ojczystej. Reformy Komisji Edukacji Narodowej i ogólne ożywienie stworzyły warunki sprzyjające rozwojowi nauki. Rozwój ten ujawnił się zarówno naukach ścisłych i eksperymentalnych, jak też humanistycznych.
Dążenie do oświaty, rozwój nauki i program humanistycznych reform społecznych charakteryzowały kulturę czasów stanisławowskich, których światli przedstawiciele mieli świadomość tego, że żyją w „wieku oświeconym”. Jednak, że świadomość ta zawierała podwójna perspektywę: postępu widoczną na wielu polach życia publicznego perspektywę regresji powodowanej błędami ludzi nieumiejących korzystać z osiągnięć, jakie przyniosła ze sobą nowoczesna kultura.
Druga połowa XVIII wieku stanowi w historii Polski okres obfitujący w wydarzenia niezwykle dramatyczne. Były to, bowiem czasy wielkich przeobrażeń gospodarczych, społecznych politycznych i kulturalnych, które jednak nie uchroniły kraju przed tragedią rozbiorów i upadkiem państwa. Toteż w perspektywie historycznej okres ten rysuje się jako doba wielkiego przewrotu umysłowego i rozwoju kultury, ale jednocześnie pozostaje w świadomości narodowej jako jeden z najsmutniejszych rozdziałów dziejów państwa, bo zakończony rozbiorem Polski.
