BAROK CZAS TRWANIA EPOKI NASTRÓJ EPOKI FILOZOFIA EPOKI ARCHITEKTURA MALARSTWO I RZEŹBA MUZYKA LITERATURA GENEZA NAZWY „Barok” miał jako nazwę tę zaletę, że wyzbyty był wyraźnego akcentu wartościującego, a nadto „obsługując” sztukę i literaturę, wskazywał łącznie na szersze przejawy wspólnych dla kultury epoki zjawisk. Wada terminu była jego zagadkowość. Słowo podobno wywodzi się z języka portugalskiego, w którym barocco oznacza rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś nieprawidłowy, kapryśny wytwór sztuki. Inni uważają, że słowo „barok” wywodzi się z języka włoskiego i oznacza śmieszny, dziwaczny. CZAS TRWANIA EPOKI W EUROPIE Barok to epoka w historii kultury trwająca od połowy XVI w. do końca XVII stulecia. POLSKA W Polsce tendencje barokowe pojawiają się nieco później- ostatnie 20-lecie XVI w. i trwają znacznie dłużej- do połowy XVIII stulecia. WZORCE OSOBOWE: SZLACHTA- zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie MARINIZM- Nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino, marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach. SARMATYZM- Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm, oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej rolę "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. KONTRREFORMACJA: KONTRREFORMACJA zwalczanie wewnętrzne reformacji zmiany w kościele 1.Zwalczanie reformacji: *Święta Inkwizycja *Święte Officjum- sąd złożony z siedmiu kardynałów *zabijanie, palenie na stosie *przesłuchania, tortury 2.Wewnętrzne zmiany w kościele: Próbą wprowadzenia porządku w kwestiach wiary był sobór w Trydencie (1545-1563) *za podstawę wiary uznano pismo św. i tradycję (tradycja-wydarzenia, których nie ma w biblii *sprzeciw przeciw tłumaczeniu biblii na języki narodowe *msze prowadzone po łacinie *do zbawienia potrzebna są dobre uczynki i wiara *księża żyją w celibacie *siedem sakramentów świętych *kształcenie kleryków w seminariach duchowych *biskupi przebywają w diecezjach *tworzenie większej ilości parafii (blisko do kościoła) *zakaz sprzedaży odpustów DOMINUJĄCE MYŚLI: „Myślę, więc jestem” „Istota ludzka jest sama sobie przeciwna” „Człowiek jest trzciną myślącą” Wiek XVII w Europie jest okresem wielu zmian i wstrząsów. Po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem, a Kościół katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego autorytetu (kontrreformacja). Dokonywały się przeobrażenia ustrojowe we Francji, Szwecji, Rosji, Anglii: *rozpada się renesansowy ład, harmonia, ludzie zaczynają dostrzegać ulotność życia, dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotychczasowych autorytetów; *filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego w rzeczywistości, która staje się obca i niezrozumiała, zaskakująca swoją złożonością, a przede wszystkim nieskończonością *człowiek pozostawiony sobie samemu (nie odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad sobą) zmuszony jest rozpocząć refleksje nad własną istotą, bytem, aby stwierdziwszy, że istnieje („Myślę więc jestem” Kartezjusz) rozpocząć tworzenie wiedzy o Bogu i rzeczywistości; *z niepewności człowieka pozbawionego Opatrzności rodzi się pewność, że chociaż zawieszony w „otchłani” świata, może określić swoje miejsce i sens życia za pomocą myśli i rozumu, a także uzasadnić istnienie Boga; Kartezjusz- Twierdził, że trzeba zwątpić we wszystko, co nam się wydaje prawdą, bo w gruncie rzeczy nie umiemy nawet odróżnić jawy od snu. Droga zwątpienia wiedzie jednak do jedynej prawdy absolutnej pewnej- z faktu, że myślę, wynika pewność, że istnieję. „Myślę, więc jestem”- mawiał filozof. Kartezjusz był racjonalista, tzn. uznawał, że w procesie poznania rozum jest najważniejszy. Do rozumu powinna dostosować się ludzka wola, która może podejmować decyzje właściwe tylko w jego granicach. Blaise Pascal, drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwóch możliwości: *założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego); *przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne); Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia, określając go mianem „myślącej trzciny”, dla której wygodniej i bezpiecznie jest wierzyć w istnienie i moc Boga. CECHY ARCHITEKTURY BAROKOWEJ: *monumentalność *dynamika *bogactwo dekoracji i form ornamentalnych *hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminująca na osi środkowej *efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów *wnętrza ozdobione sztukateriami, malowidłami *różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów: fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużna, elipsyczne *monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych *w architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem; we wnętrzach, zazwyczaj na osi gł. Salon i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo- geometrycznym *rozwój urbanistyki: owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii PRZYKŁADY BUDOWLI BAROKOWYCH: -Giacome Della Porta- kościół Pi Geszi w Rzymie -Francesco Bartonini- św. Agnese w Rzymie -Luis le Vau & Jules Abrdonin- Pałac w Wersalu -Lucas von Hildebraudt- Góry Belweder, Wiedeń -Jacoh Praudtauer PRZYKŁADY BUDOWLI BAROKOWYCH W POLSCE: -M. Castelli- kierował budową Zamku Królewskiego w Warszawie, projekt Zamku Ujazdowskiego -Tylman z Gameren- budowa pałacu Krasinskich, kościoła i klasztoru Bernardynów na Czarniakowie w Warszawie, Sakramentek w Warszawie, pałaców w Nieborowie i Starym Otwocku, kolegiaty Św. Anny w Krakowie -A.W. Locci- prowadził prace przy budowie pałacu w Wilanowie i zespole klasztornym Kapucynów w Warszawie -P. Ferrari- rozbudowa kościoła Cystersów w Lądzie, kopuła kościoła Filipinów w Gostyniu, pałac Leszczyńskich w Rydzynie -Jakub Fontana- przebudowa pałacu w Radzyniu Podlaskim i Zamku Królewskiego w Warszawie -Józef Fontana- przebudowa pałacu Zamoyskiego w Warszawie i pałacu Paców w Warszawie, przebudowa kościołów w Warszawie i Miedniewicach MALARSTWO: CECHY MALARSTWA BAROKU: *w malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno- symboliczna martyrologiczna * w malarstwie świeckim dominowały sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura *kompozycja baroku opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych *ostry światłocień *dynamizm, ekspresja *w malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm * w grafice dominował miedzioryt akwaforta *nastąpił też rozwój rzemiosła artystycznego: ceramiki, meblarstwa i tkactwa MALARZE BAROKU: -Nicolas Poussin- „Et in Arcadraego” -Claude Lorrain- „Pejzaż z ofiarą dla Apollina” -Annibale Caracci- „Pieta” -Guido Reni- „Aurora” -Peter Paul Rubens- „Ukrzyżowanie”, „Autoportret” -Diego Velŕzquez- „Las Meniuas” -Frans Hals- „Peter van der Broecke” -Jan van Goyen- „Wiatrak i rzeka“ -Rembraudt van Rijn- “Jan six”, „Syn marnotrawny” -Jan Steen -Verneer- “Lekcja muzyki” -J.Jordaens- “Król pije”, “Czterech ewangelistów” PRZEDSTAWICIELE POLSKIEGO MALARSTWA EPOKI BAROKU: -T. Dolabella- „Bitwa pod Lepanto”, „Św. Stanisław z Piotrowinem przed sądem królewskim” -J. Tretko- „Portret Jana III” -M.A. Palloni- Freski w kaplicy pomisjonarskiej w Łowiczu -J. Szymonowicz- Siemiginowski- „Jesień”, „Cztery pory roku” RZEŹBA: CECHY RZEŹBY BAROKOWEJ: *silna dynamika *patos *ruch *teatralnośc gestu *układy kontrapostowe *ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji *dążenie do oddania silnych odczuć i stanów ekstazy *fantazyjna ornamentyka *falistość bryły, fasady RZEŹBIARZE BAROKOWI: -G. Bernini- „Apollo i Dafne”, “Popiersie Constanzy Buonarelli”, “Ekstaza św. Teresy -Ch.A. Coysevox -A. Cano -I. Günther RZEŹBIERZE POLSKIEGO BAROKU: -J.CH. Falconi- dekoracje stiukowe w wielu kościołach, m.in.: Św. Piotra I Pawła w Krakowie, w kaplicy Oświęciminów -B.Fontana- dekoracje stiukowe I rzeźby figuralne w kościele Św. Anny w Krakowie -A. Schlüter- dekoracje rzeźbowe w Kaplicy Królewskiej w Gdańsku, w pałacu w Wilanowie I pałacu Krasińskich w Warszawie GATUNKI MUZYKI BAROKU: *psalmy *msze *fantazje *toccaty *ciacony *ricercary *motety *tria organowe * canzony *passacaglia *preludia *inwencje *kanon *fuga (Jest utworem instrumentalnym, której temat kilkakrotnie przechodzi kolejno przez wszystkie głosy. Słuchając mamy wrażenie, że głosy się nawzajem ścigają.) *opera (Stanowi ona połączenie dramatu- libretto- tekst opery, muzyki- aktorzy-śpiewacy, chór, orkiestra, plastyki- dekoracje i kostiumy i baletu.) *uwertura (Orkiestrowy wstęp do opery, operetki, oratorium. Samodzielny utwór symfoniczny). *oratoria i kantaty (Są zbliżone formą do opery. Występują w nich śpiewacy- soliści, chór i orkiestra, lecz nie ma akcji scenicznej. Tok akcji oratorium- przeważnie jest to fragment z życia Chrystusa, opisuje tzw. Recytatyw, czyli śpiewna deklamacja wykonywana przez solistów). *pasja (utwór wokalny lub wokalno- instrumentalny opisujący męki Chrystusa). SZKOŁY ROZWOJU MUZYKI BAROKOWEJ: a)Operowa szkoła wenecka *C.Monteverdi- wprowadził arie i duety, stosowanie chromatyki i dysonansów, opieranie się na systemie dur- moll, rozwinięcie składu orkiestry, wprowadzenie wstawek baletowych, wprowadzenie wstępu instrumentalnego *F.Cavalli *A.Cesti *A.Vivaldi b)Szkoła neapolitańska *A.Scarlatti *N.Porpora *G.B.Pergolesi- twórca La serva padrone- pierwszej opery buffa *N.Piccini *D.Cimarosa- stworzenie opery buffa, arii ABA1, wprowadzenie dwóch rodzajów recytatywów. *G.Paisiello *N.Jommelli c)Szkoła rzymska *D.Mazzocchi, S.Landi Położyli w operze nacisk nie na śpiew solowy ale na muzykę chóralną, a nawet polichóralną d)Szkoła francuska *J.B.Lully- stworzył uwerturę francuską, libretta oper opierał na mającym światową rangę dramacie francuskim. MUZYKA INSTRUMENTALNA W BAROKU: INSTRUMENTY: *Smyczkowe: skrzypce, altówki, wiolonczele i kontrabasy- o rozmiarach i kształtach bardzo zbliżonych do instrumentów znanych nam współcześnie *Fortepian- stworzony przez Bartolommeo Cristofori, wyparł klawesyn *Flety-produkowano flety z podwójnymi dolnymi dwoma otworami i są to flety proste barokowe, flety poprzeczne *Organy GATUNKI MUZYKI INSTRUMENTALNEJ: *Sonata barokowa -składała się z 4 części: I część wolna- polifoniczna lub homofoniczna II część szybka- polifoniczna III część wolna- stylizacja powolnego tańca IV część szybka- stylizacja szybkiego tańca -G.Frascobaldi, T.Merula *Koncert kościelny- założeniem było obopólne wykonywanie dzieła przez dwie kontrastujące brzmieniowo grupy czyli zespół akompaniujący i grupę wykonawców lub jednego wykonawcę. -A.G.Concerti *Concerto Grosso- jest to koncert na kilka instrumentów solowych z towarzyszeniem orkiestry -A.Corelli, G.Muffat *Koncert solowy- Jest forma składającą się z 3 części: I część- szybka II część- wolna III część- szybka -A.Vivaldi,G.Torelli INNI ZNANI KOMPOZYTORZY BAROKU NA ŚWIECIE: a)Henry Purcell- stworzył on wiele oper np. Dydona i Eneasz, sonat, fantazji, pieśni solowych, duetów i tercetów b)Jan Sebastian Bach- c)Jerzy Fryderyk Händel MUZYKA BAROKOWA W POLSCE: Od wieku XVII ważnym ośrodkiem życia muzycznego, oprócz Krakowa, stała się Warszawa. Na dworze królewskim działali i komponowali muzycy włoscy. W pierwszej połowie XVIII w. istniało w Polsce ponad 40 kapel magnackich oraz ponad 100 kapel kościelnych i szkolnych. Muzycy zatrudnieni w kapelach kształcili się głónie w szkołach prowadzonych przez zakony pijarów i jezuitów. KOMPOZYTORZY POLSCY: Marcin Mielczewski Jacek Różycki Bartłomiej Pękiel Stanisław Szarzyński (pierwsza pastorałka polska z tekstem łacińskim Motetto de Nativitate). Grzegorz Gerwazy Gorczycki Mikołaj Zieleński (pierwszy polski znany twórca zespołowych utworów instrumentalnych.) Adam Jarzębski STYL BAROKOWY W LITERATURZE: *jego twórcą był Giambettista Marino- stąd nazwa marinizm (konceptyzm) *cechował go „przerost” formy nad treścią, a więc ozdobność, bogactwo środków artystycznych: -inwersja. -elipsa (skrót myślowy) -hiperbola (wyolbrzymienie) -wyliczenie -kontrast -oksymoron (zestawienie wyrazów przeciwstawnych) -stopniowanie -anafora (powtórzenie wyrazów na początku wersu) -koncept (oryginalny pomysł) DWA NURTY LITERATURY BAROKU: ZIEMIAŃSKI DWORSKI a) ZIEMIAŃSKI- inspirowany rodziną, tradycją szlachecką, życiem ziemiańskim, życiem politycznym PRZEDSTAWICIELE: *Zbigniew Morsztyn *Wacław Potocki *Jan Chryzaston Pasek b)DWORSKI-inspirowany kulturą obcą (włoską, francuską), obyczajami dworskimi. PRZEDSTAWICIELE: *Jan Andrzej Morsztyn *Daniel Naborowski CECHY POEZJI BAROKOWEJ: *utwór miał zaskakiwać czytelnika *forma utworu powinna być oryginalna *zaskakująca pointa *makaronizmy- wtrącenia z innych języków *bogactwo środków stylistycznych: oksymoron, hiperbola, powtórzenia *motyw vanitas MOTYW VANITAS W POEZJI: -Jan Kochanowski „O żywocie ludzkim”, „Zachość, uroda, moc, pieniądze, sława, wszystko to minie jako polna trawa” -Sir Walter Ralegh GATUNKI LITERACKIE: Wśród gatunków tendencje baroku najpełniej wyrażał dramat; jego prekursorem był W. Szekspir CECHY DRAMATU SZEKSPIROWSKIEGO: -zarwanie z zasadą trzech jedności -zarwanie z zasadą decorum i zasadą estetyk- sceny komiczne przeplatają się z tragicznymi, język postaci jest zindywidualizowany, bohaterowie często używają zwrotów codziennych, czasem wulgarnych -występowanie postaci i wydarzeń nierealnych, fantastycznych -obecność scen zbiorowych Uprawiano również sztuki dramatyczne o charakterze religijnym (autos sacramentales, misteria), dworskim (tzw. tragikomedia-balet, klasycystyczna tragedia i komedia), ludowym-jarmarcznym (commedia dell'arte), tzw. tragedię grozy oraz operę. Do charakterystycznych gatunków należały: konceptystyczna liryka (G. Marino, L. de Góngora), epos rycersko-fantastyczny (wzór: poematy T. Tassa i L. Ariosta), romans pasterski, powieść łotrzykowska. W Polsce wczesny barok przejawiał się w metafiz. poezji M. Sępa-Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego; lirykę rel. reprezentował M.K. Sarbiewski, dworską poezję — J.A. Morsztyn, komedię — S.H. Lubomirski, epikę rycerską — W. Potocki i S. Twardowski; był uprawiany romans (W. Potocki), bujnie rozwinęło się pamiętnikarstwo (J.Ch. Pasek); w kaznodziejstwie ważną rolę odegrał P. Skarga. PRZYKŁADY UTWORÓW BAROKOWYCH- Utwory polskie: *Jan Andrzej Morsztyn- „Do trupa” (sonet)- Porównanie trupa do zakochanego podmiotu lirycznego, opis tego co ich łączy, podobieństwa, obaj są zniewoleni. W tercynach zawarte są różnice między nimi (kontrast między sytuacją trupa, a człowieka zakochanego). Podmiot liryczny zazdrości trupowi, że ten się rozsypie i nie będzie cierpiał- zaskakująca pointa „Cuda miłości” (wiersz), „Niestatek- ,Zdaniem podmiotu lirycznego kobiety są niestałe w uczuciach, prędzej to co nie jest możliwe będzie możliwe, niż kobiety będą stałe w uczuciach „Na Tomka” (epigramat) „O sobie”- Wiersz miłosny, mówiący o zawodzie miłosnym. Poeta poprzez wyliczenia informuje o swoim bólu z powodu jakiejś Katarzyny „Nagrobek Perlisi”- Utwór żałobny, napisany po śmierci psa rasy maltańskiej, przypomina tren *Daniel Naborowski- „Marność” (wiersz) Głównymi wartościami, które czczą ludzie są wartościami marnymi, przemijającymi. Autor apeluje aby być wesołym i miłować innych. Ludzie powinni cieszyć się życiem, ale również pamiętać, żeby zachować umiar „Krótkość żywota” Życie można porównać do chwili, jest ono krótkie i nietrwałe, zanim się obejrzymy będziemy osobami w średnim wieku. Jedno pokolenie umiera, następne się rodzi, jest to naturalna kolej rzeczy „Do Anny” Autor zauważa,że wszystko jest nietrwałe i z czasem przemija. Liście opadają z drzew, ulatuje uroda, gładkość „Cnota grunt wszystkiemu” *Wacław Potocki- zbiór wierszy „Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg”, „Ogród, ale nie plewiony...”, „Nierządem Polska stoi” (wiersz), „Zbytki polskie” (wiersz), „Pospolite ruszenie”, „Kto mocniejszy, ten lepszy”, „Transakcja wojny chocimskiej” (poemat epicki) *Jan Chryzostom Pasek- wiele pamiętników Literatura powszechna *Molier- „Świętoszek” (Jest to nowożytna komedia europejska. Zastosowany jest tutaj fałsz i obłuda, fanatyzm religijny) *Molier- „Skąpiec” (Jest to tzw. Komedia charakterów. Główna rolę w tej komedii odgrywa pieniądz.) *William Szekspir- „Makbet” (Treść utworu oparta jest na faktach. Makbet jest uznawany również za świetne studium psychologiczne) *William Szekspir- „Hamlet” (W utworze tym niezwykła jest nie tylko konstrukcja wydarzeń, ale i sylwetka głównego bohatera) *Pierre Corneille- „Cyd” (Jest to sztuka poświęcona zagadnieniom miłości i honoru) CECHY CYDA JAKO DRAMATU: -zachowane trzy zasady jedności: jedność miejsca, czasu i akcji -zachowana zasada decorum i zasada jedności estetyki- podniosły, poważny styl, monumentalne postacie -brak chóru -nowoczesna budowa: podział na akty i sceny -brak postaci i wydarzeń fantastycznych- dbałość o realizm -bogate portrety psychologiczne postaci -szczęśliwe zakończenie *Miguel de Cerventes- “Don Kichote” (W jednej ze swych przygód rycerz bierze wiatraki za olbrzymów i stacza z nimi bohaterską i komiczną zarazem walkę)