Barok

Polska i Polacy w utworach Wacława Potockiego.



Dorobek literacki Wacława Potockiego zaliczany jest do nurtu poezji sarmackiej, a jego twórczość zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu. Tytuł zbioru "Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg" ukazuje, że był to twórca przejęty poczuciem odpowiedzialności pisarskiej. Morały i pouczenia, które głosił można następująco pogrupować: Postulaty patriotyczne w utworach: "Nierządem Polska stoi"- wymierzony przeciwko bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej szlachty i niesprawiedliwości. Utwór przedstawia sytuację polityczną w Polsce w okresie demokracji szlacheckiej. Ukazuje zgubne rządy arystokracji , które prowadzą do osłabienia państwa oraz dysproporcje pomiędzy różnymi grupami społecznymi (nierówność władzy- przewaga magnaterii nad szlachtą). Próbka publicystyki w poezji. Na początek drastyczne przypuszczenie: gdyby nieboszczyk z grobu na ojczyznę spojrzał, przerażony wróciłby w grobową czeluść. Aż tak źle się dzieje: prawo wciąż się zmienia, nikt go zresztą nie słucha. Możni wyzyskują biednych i mają prawo mają za sobą. Tak to - nierządem Polska stoi. "Pospolite ruszenie"- utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia jak to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem. Obóz wojskowy pogrążony we śnie - "Ichmościów do wałów" dobudzić się nie można. "Kto widział ludzi budzić w pierwospy !" Krytyce poddaje tu poeta poczucie szlacheckiej wolności - nie podlega bowiem wolny szlachcic nawet wojskowym rozkazom oraz odchodzenie szlachty od idei obrony kraju. Wiersz-obrazek, prezentujący szlachtę polską na pospolitym ruszeniu przeciw Kozakom. Czy walczy w bitewnym zgiełku i huku armat ? Bynajmniej. Szlachta śpi po namiotach, a dobosz, który chce te smaczne "pierwospy" przerwać otrzymuje groźbę i brzydkie słowo. Scenka ze szlacheckiego obozu wojskowego jest wyraźną satyrą, szydzącą ze stanu szlacheckiego. "Zbytki polskie"- Potocki ubolewa nad wadami kleru i szlachty polskiej, myślącej o bogactwach i wygodach, o klejnotach i strojach, zabawach i rozrywkach, podczas gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko. Słynny jest początek utworu "O czymże Polska myśli i we dnie , i w nocy ? Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy..." "Transakcja wojny chocimskiej"- opiewa przebieg i przygotowania do bitwy pod Chocimem w 1621 roku. Wacław Potocki wykorzystał do napisania utworu relację uczestnika bitwy- Jakuba Sobieskiego- który spisywał dziennik wojenny. Dziesięcioczęściowy epos Potockiego zachowuje dzień po dniu chronologię zdarzeń (czyli poemat posiada układ diariuszowy), poprzedzonych obszernym wywodem historycznym o stosunkach polsko-tureckich. Potocki starał się odtworzyć historię, aby poruszyć sumieniem sobie współczesnych. Znamienna cechą eposu są liczne refleksje na tematy społeczne, stanowe, obyczajowe. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanej do swych przywilejów, a zaniedbującej obowiązki, zwłaszcza względem nadmiernie eksploatowanych chłopów. Potocki krytykuje zaniedbanie wojennego rzemiosła, porównując współczesnych Polaków z dawnymi Sarmatami, przodkami bez skazy, których idealny obraz wyostrza teraźniejszy upadek ich potomstwa ("Tedy do tak nikczemnej, marnej szewskiej smoły Sarmatów będę równał ?"). Miało to "ruszyć ze snu, z drzymu, pleśni" szlachtę. Te liczne dygresje służą analizie wartości stanu szlacheckiego dawniej i dziś. Przyczyn upadku upatruje głównie na dworach magnackich, skąd promieniowały sprzeczne z tradycją rycerską wzory kultury. Mówi więc autor o modach niszczących moralność i gospodarkę, o naruszaniu praw. Za przykład stawia szlachcie odwagę chłopskiej piechoty. Czyni to z paradoksu, gdyż nadzieje naprawy wiązał z powołaniem zawodowej armii szlacheckiej, a nie chłopskiej. Dzieło Potockiego to "księga mądrości" szlachty ziemiańskiej i miało odbijać cały jej światopogląd, utrwalać jej najwspanialszą tradycję wojenną oraz wzywać do walki z wybujałą oligarchią magnacką. Utwór rozpoczyna się inwokacją do Boga z prośbą o zmiłowanie się nad narodem polskim, a kończy prośbą o zachowanie pokoju i swobody "w rządzie, w dobrej sile". Zatem u Potockiego widoczne jest silne poczucie, że pisarstwo powinno być wyrazem odpowiedzialności społecznej, a pisarz obywatelskim sumieniem narodu. Stąd wyraźnie oskarżycielski ton wielu jego utworów i krytyczny stosunek do pewnych przejawów sarmatyzmu: megalomanii, sobiepaństwa, nieposzanowania praw, anarchii, braku tolerancji religijnej, wyzysku pańszczyźnianych chłopów, zaniku ducha rycerskiego u współczesnych Sarmatów, rozrzutności, lenistwa, egoizmu,, ciemnoty szlachty. Zestaw reform koniecznych wg poezji Potockiego: - uporządkować prawo w Polsce, - bronić wolności wyznania, - znieść liberum veto, - sprawiedliwość wobec chłopów; także chrześcijan, - powrócić do dawnych rycerskich ideałów i stosować je w życiu i w walce, - o ojczyźnie, nie o własnych majątkach i wygodzie myśleć, - skończyć z opilstwem, fanatyzmem, pieniactwem, ospałością i pychą- zwłaszcza w dobie wojny, - rozrzutność, snobizm, pychę i wystawność zamienić na datki dla kraju.