1.Znaczenie nazwy, czas trwania epoki, pojęcia: humanizm, reformacja, antropocentryzm, klasycyzm, cechy sztuki renesansu i jej wybitni twórcy. Termin ten oznacza z języka francuskiego – odrodzenie. Pierwszy raz użył go w XVI wieku włoski malarz i historyk sztuki Giorgio Vasari na określenie nowoczesnych trendów w malarstwie. Jako nazwa epoki kulturalnej i literackiej termin „Renesans” upowszechnił się w pracach historyków w XIX wieku. RAMY CHRONOLOGICZNE Renesans narodził się we Włoszech w połowie wieku XIV, w wieku XV pojawił się w innych krajach europejskich, we Włoszech kres epoki przypada na początek XVI w (1527 r) . Wojska cesarskiego splądrowały renesansowy Rzym. W pozostałych krajach renesans trwał do wieku XVI i XVII Renesans polski trwał od połowy XV w do przełomu XVI – XVII w. Wpływ twórczości cudzoziemców przybyłych do Polski (najwybitniejszy Włoch – Kallimach). W latach 1506 – 1543 (początek przebudowy Wawelu, 1543 – wydanie pionierskie „O obrotach sfer niebieskich” M.Kopernika, wydanie „Krótkiej rozprawy między Panem, Wójtem i Plebanem). Lata 1543 – 1584 największy rozkwit literatury polskiej. Data kończąca to data śmierci Jana Kochanowskiego (1584 – 1629) i data śmierci Szymona Szymonowica, to właśnie ona zwiastuje koniec epoki renesansu w Polsce. Humanizm - (łac. humanitas 'człowieczeństwo', 'ludzkość'), prąd umysłowy renesansu, poprzedził jakby całą epokę, był jej zwiastunem, 'świtem' - jak zwykło się mówić. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości (humanus "ludzki"). Hasłem humanistów było hasło Terencjusza "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku. Średniowieczne 'zanurzenie' jednostki w uniwersum świata, przypisanie jej ściśle określonego miejsca w powszechnie obowiązującej hierarchii bytów i ról odbierało poczucie indywidualności, czyniło człowieka anonimowym, choć niezbędnym trybem machiny, od którego wymagano idealnej, lecz typowej dla spełnianej funkcji doskonałości. W ten sposób 'ustawiony', świadomy swej roli i przeznaczenia człowiek zyskiwał poczucie bezpieczeństwa i nie wchodził w konflikt ze światem, ani tym bardziej z samym sobą, wiedząc, kim jest i jak ma postępować. Tymczasem to, kim i jakim jest człowiek, stanowiło centrum zainteresowania humanistów Reformacja - drugi z głównych prądów renesansu - była także efektem jego odwagi, nie cofającej się nawet przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. Reformacja stworzyła wizerunek człowieka jako istoty o całkowicie skażonej naturze, w której Bóg widzi tylko 'smród i plugastwo'. Renesansowa harmonia i równowaga zaczęły chwiać się wobec zagrożenia samotnością, wobec rozterek duchowych. Podobnie jak cała epoka, reformacja nie wyrosła 'z niczego', nagle, lecz przygotowywały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w Kościele oraz piętnastowieczne dążenia do podporządkowania soborowi absolutnej dotąd władzy papieża. Bezpośrednią przyczynę wybuchu reformacji upatruje się w wystąpieniu Marcina Lutra (1483 - 1546), który w 1517 r. w Wittenberdze ogłosił swe słynne tezy o odpustach; choć atakowały one tylko pewne praktyki, negując możliwość uzyskania zbawienia za cenę dobrych uczynków i świadczeń, zwłaszcza pieniężnych, to jednak rozjątrzyły kurię rzymską. Powód bowiem krył się w ostatecznej konkluzji rozumowania Lutra, z której wynikało, że Kościół na ziemi nie jest w stanie udzielić odpustu i rozgrzeszyć człowieka, a tym samym uwolnić go od przyszłych mąk czyśćcowych. Potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) stała się zaczynem ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. Siła wybuchu reformacji istotnie przypominała potężną detonację. Ogarniętą gorączką sporów Europą wstrząsały niepokoje, męczyły ją prawie przez cały XVI w. wojny religijne. Reakcja Kościoła katolickiego (sobór Trydencie 1545-1563), jakkolwiek później, w końcu stulecia, dość skuteczna, nie przywróciła jednak nigdy w pełni dawnego układu. Niepokoje wyznaniowe. Państwa europejskie (luterańskie Niemcy, Francja, kalwińska Szwajcaria i Niderlandy, Anglia - oderwana od papieskiej zwierzchności, z własnym narodowym Kościołem, Czechy - z silnie rozwiniętą Jednotą Bracką, tzw. braćmi czeskimi, Polska) podlegały dramatycznemu ciśnieniu reformacji przede wszystkim w tym sensie, że utraciły poczucie stabilizacji światopoglądowej. Istota problemu sprowadzała się do pytania: jak wierzyć?, pytania istotnego dla ówczesnych ludzi, bo rozstrzygającego o ich pośmiertnych losach (zbawieniu lub potępieniu). Niepokój w tej mierze wyrażano wielokrotnie, np. Mikołaj Rej, wspominając w 'Żywocie...' o różnych wyznaniach, z których każde 'inaczej' wierzy, dodawał bezradną (mimo swego zdeklarowanego kalwinizmu) uwagę: 'a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć'. Antropocentryzm - to charakterystyczna dla renesansu tendencja filozoficzna, umieszczająca w centrum zainteresowania człowieka z jego wszelkimi potrzebami i możliwościami rozwoju. Klasycyzm - jest to kierunek w literaturze, sztuce i muzyce, nawiązujący do wzorców kultury antycznej z okresu jej największego rozkwitu. Początek klasycyzmu w literaturze wiązał się z renesansowym zwrotem do antyku. Klasycyzm rozkwitł we Francji w 17w.Prąd ten opierał się na poglądach filozoficznych głoszących istnienie w świecie niezmiennych praw ładu, przyznających rozumowi możność poznania natury i jej naśladowania w dziełach człowieka. Celem sztuki natomiast było osiągnięcie doskonałości w realizacji wartości absolutnych: piękna i prawdy. Literaturze przepisywano Funkcje dydaktyczno -moralizatorskie,które wynikały z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Klasycyzm kładł nacisk na zagadnuenia społeczne i to właśnie zaangażowanie w społeczno-kulturalne przemiany kraju było jednym z założen programu działalności literackiej w klasycyżmie. Architektura Dla architektury wzorem idealnych proporcji i podziałów były liczne zabytki rzymskie. Nowością były wprowadzone przez D. Bramantego centralne budowle kopułowe. Stosowano antyczne proporcje architektoniczne operując kolumnami i belkowaniem. Rozpowszechnia się schemat łuku triumfalnego oraz portyk z trójkątnym tympanonem. Występują często ornamenty o rodowodzie grecko-rzymskim m.in.: liście akantu, rozety, wieńce, układy kandelabrowe. Najważniejsze typy architektoniczne to: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem wewnętrznym, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, ponadto wznoszone poza miastami pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi, tzw. palazzo in fortezza. W budownictwie sakralnym charakterystyczne były kaplice na planie centralnym. W świeckiej architekturze miejskiej renesansowe formy nadawano ratuszom, giełdom, sukiennicom. W konstrukcjach budowlanych szeroko stosowano łuk półkolisty, kolumnady arkadowe, proste belkowania, kopuły, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, stropy kasetonowe, a w elewacjach rustykę i boniowanie. Czołowi architekci renesansu włoskiego to: F. Brunelleschi, L.B. Alberti, Rafael, D. Bramante, Michał Anioł, J. Sansovino. Malarstwo Malarstwo renesansowe koncentrowało się na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów, czerpiąc z badań nad perspektywą linearną (Masaccio, P. Uccello) oraz barwną (m.in. P. Della Francesca). Perspektywą barwną zajmował się też Leonardo da Vinci, który nadał kierunek rozwojowi malarstwa w końcu XV w., wprowadził komponowanie postaci w układach symetrycznych, m.in. trójkąta równobocznego, opracował też zasady sfumato, które zastąpiły dotychczasowy twardy, konturowy modelunek. Charakterystyczny dla malarstwa był zwrot ku naturze ugruntowany jej obserwacją. Rozwijało się też malarstwo portretowe - najpierw w ujęciu profilowym, a następnie ukazujące półpostaci. Pojawiająca się często tematyka religijna i mitologiczna stanowiła w wielu przypadkach pretekst do przedstawiania życia współczesnego. Pejzaże dawały szczególne możliwości eksperymentowania w zakresie trójwymiarowej przestrzeni. Czystym, nasyconym kontrastowo barwom towarzyszyło rozproszone światło. Największymi mistrzami koloru i światła byli wenecjanie. W zakresie techniki szczególne znaczenie miało stopniowe zastępowanie tempery techniką olejną - jako podobrazie obok dotychczasowej deski pojawiło się płótno. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku. Najważniejszymi malarzami renesansu we Florencji byli: Masaccio, P. Uccello, S. Botticelli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi i F. Lippi. W Umbrii - P. Della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli. W Padwie - A. Mantegna. W Wenecji - rodzina Bellinich, V. Carpaccio, Giorgione, Tycjan. W okresie dojrzałego renesansu wyjątkowe znaczenie miała wszechstronna, twórczość trzech najwybitniejszych indywidualności epoki: Leonarda da Vinci (Mediolan) oraz Michała Anioła i Rafaela (Rzym). Rzeźba Rzeźbie renesansu dał niejako początek konkurs w 1401 na brązowe drzwi do baptysterium przy katedrze florenckiej, którego zwycięzcą został L. Ghiberti - wskrzeszono wówczas antyczną technikę odlewu w brązie.Najpowszechniejszym materiałem stał się jednak kamień (głównie marmur). Rzeźba oderwała się od tła i stanowiła coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą. Tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną i ornamentalną. Najważniejszym przedstawicielem rzeźby wczesnego renesansu był florentczyk Donatello, którego Dawid (ok. 1430) to pierwszy akt w rzeźbie pełnej od czasów antyku. Tego samego dłuta jest pierwszy od starożytności wielki posąg konny - pomnik Gattamelaty w Padwie (1453). Czołowymi rzeźbiarzami byli także: M. da Fiesole, A. del Verrocchio, J. della Quercia, J. Sansovino, wreszcie L. della Robbia, który wprowadził do rzeźby technikę glazurowanej terakoty (biało-błękitne reliefy i tonda). Do arcydzieł renesansu należą wczesne prace Michała Anioła: Pietŕ Watykańska (1498-1500), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516). Renesans w Europie Formy renesansowe przenikały do środkowej i północnej Europy dzięki wędrówkom artystów włoskich sprowadzanych na dwory królewskie i magnackie. Najwcześniej (1490) renesans dotarł na Węgry, na dwór Macieja Korwina (kaplica T. Bakocza w Ostrzychomiu, 1507). Artystów włoskich sprowadzono też do Polski. Byli to m.in. architekci Franciszek Florentczyk i B. Berrecci, których dziełem (wspólnie z mistrzem Benedyktem) jest przebudowa zamku na Wawelu (ok. 1504-1536). Autorstwa Berrecciego jest kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej (1517-1533). W duchu renesansu wzniesiono też zamki w Baranowie (architekt z kręgu S. Gucciego, 1591-1606), Brzegu (J. Parr, XVI w.), Krasiczynie (m.in. G. Appiani, 1592-1614) oraz liczne ratusze i centralne kaplice kopułowe. Renesansowy charakter ma urbanistyczne założenie Zamościa (B. Morando, od 1578). Charakterystyczne dla sztuki polskiej stały się attyki i dziedzińce arkadowe (arkada). W rzeźbie dominował typ nagrobka niszowego, także piętrowego (G.M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz z Urzędowa, S. Gucci). W malarstwie duże znaczenie miała działalność S. Samostrzelnika (miniatura i polichromia) oraz kształtowanie się rodzimego typu portretu renesansowego przy dużym udziale M. Kobera. W zachodniej części Europy najważniejszymi ośrodkami łączącymi wpływy włoskie z miejscową silną tradycją gotycką były: Niderlandy (architektoniczna i rzeźbiarska twórczość C. Florisa, malarstwo P. Bruegela Starszego), Francja (architekci P. Lescot i Ph. Delorme, rzeźbiarze J. Goujon i G. Pillon, w malarstwie J. Clouet i F. Clouet, szkoła z Fontainebleau), Niemcy (największe znaczenie miało tu malarstwo i grafika dzięki indywidualności A. Dürera, H. Holbeina Młodszego, A. Altdorfera, L. Cranacha Starszego). 2.„Makbet” W. Szekspira – treść, problematyka, cechy dramatu szekspirowskiego. Szekspir w swym utworze ukazuje nam metamorfozę rycerza szlachetnego , prawego , postępującego wedle kodeksu honorowego , w bezwzględnego mordercę , tyrana obojętnego na krzywdy innych. Makbet był jednym z wodzów armii króla Szkocji , Dunkana. Wracając z wyprawy wojennej razem ze swoim przyjacielem Bankiem , ukazały się im trzy czarownice. Przepowiedziały mu one , że zostanie tanem Kawdoru , a następnie królem Szkocji. Makbet początkowo nie dał wiary tym słowom i ruszył dalej w swą drogę. Lecz gdy przepowiednia zaczęła się sprawdzać , Makbet zastanowił się nad słowami wiedźm. Chcąc poradzić się żony wysłał do niej posłańca z wiadomością. Żona po otrzymaniu listu uknuła spisek. Makbet pod wpływem żony zabija króla Dunkana. Streszczony tutaj początek utworu pomoże mi w rozważaniach na temat winy i ciemnych namiętności Makbeta. William Szekspir chciał nam przekazać , że w każdym człowieku kryje się zło i chęć odniesienia sukcesu , niekoniecznie zgodnego z zasadami moralnymi. Świadczą o tym słowa Lady Makbet: " Nieprawo grać byś nie chciał , a jednakże Pragnął byś krzywo wygrać. O Glamisie! " Z tych słów wynika , że w Makbecie - rycerzu , szlachetnym wodzu - kryją się żądze władzy , potęgi. I tutaj zaczyna się prawdziwy konflikt psychologiczny. Makbet walczy ze sobą , można zauważyć batalię lepszej części Makbeta z ciemną stroną jego duszy. Gdy znajduje się w rozterce , na jego psychikę oddziałuje żona , uderza ona w czułe punkty rycerza , w jego męstwo i odwagę. Jednocześnie wmawia mu , że tron należy się właśnie jemu. Ulegając namowom żony Makbet popełnia morderstwo , zabija Dunkana , splamił swe ręce krwią swojego władcy. Bohater utworu po dokonaniu morderstwa odczuwa wyrzuty sumienia. Po zabiciu króla Makbet zdaje sobie sprawę z tego co uczynił i zaczynają go nawiedzać myśli o karze. Słowa "Nie zaśniesz już więcej" krążą mu po głowie. Wszystko to świadczy o załamaniu nerwowym Makbeta , on wobec prawdy stał się bezsilny i słaby. Dojść do siebie pomaga mu żona. W tym momencie następuje punkt zwrotny w zachowaniu Makbeta. Bohater obojętnieje i jednocześnie narasta w nim strach przed wyjściem prawdy na jaw. W obawie przed prawdą popełnia następne mordy , coraz bardziej obojętnieje , aż do tego stopnia , że wydaje polecenie zabicia rodziny Makdufa syna króla Dunkana. Targnięcie się na życie rodziny wroga w tych czasach było wysoce haniebne i całkowicie sprzeczne z kodeksem rycerskim. Makduf gdy się o tym dowiedział zapałał wolą zemsty: " Idźmy wznieść raczej miecz nieubłagany I , jak przystoi prawym mężom , walczyć Za poniżone nasze gniazdo." Świadczy to o hańbie jaką się okrył Makbet. Lecz nasz bohater wcale się nie przejął tym czynem , ponieważ morderstwo stało się dla niego chlebem powszednim. Nawet samobójstwo żony nie wzruszyło Makbetem. W końcu ginie od ciosu Makdufa. Dzieło Szekspira "Makbet" jest doskonałym przykładem przemian zachodzących w człowieku pod wpływem dokonanych czynów. W utworze potwierdza się teza , że jedno morderstwo pociąga następne. William Szekspir ukazuje człowieka prawego zgubionego przez własne mroczne wnętrze. Makbet skończył jako tyran i morderca , ponieważ nie miał w sobie dość siły aby odpokutować winę. Ten utwór można porównać do utworu antycznego poety Sofoklesa - "Antygony". Podobieństwo tych utworów polega na tym , że oboje bohaterowie uwikłani są w konflikt przez los. Choć w przeciwieństwie do Kreona i Antygony, Makbet miał wybór. Czytając "Makbeta" odniosłem wrażenie , że Makbet rozmawiając z wiedźmami , rozmawiał ze swoim mrocznym wnętrzem , a czarownice w przepowiedni ujawniły ciemne namiętności Makbeta. Dramat Szekspirowski - "Makbet": -zerwanie z zasadą trzech jedności: miejsca (pole, komnata zamkowa, pokoje w pałacu królewskim, Szkocja, Anglia) czasu ( nie ma jednoznacznych oznaczeń w tekście, obejmuje okres od objęcia władzy przez Makbeta, jego panowanie i upadek). akcji (obecność epizodów naświetlających nastroje społeczne) -zerwanie z zasadą decorum -sceny zbiorowe (tłum na scenie) -zerwanie z zasadą jedności estetycznej (sceny komiczne przeplatają się z tragicznymi) -brak retardacji -dwie konwencje świata przedstawionego - realistyczna i fantastyczna -dwojaka motywacja zdarzeń: nadprzyrodzona (żądza władzy zostaje obudzona przez czarownice) psychologiczna -pejzaż nieobojętny (tragedia Makbeta rozgrywa się w typowej sceneri koszmaru - noc, burza) -w przeciwieństwie do tragedi antycznych nie działa fatum -bohaterów cechuje targizm, ale np. Makbet to jednocześnie zbrodniarz (tzw. Bohater - łotr) Popełniona zbrodnia powoduje, że Makbet staje się ofiarą własnych halucynacji (duch Banka widziany na uczcie), przywidzeń, które stają się przyczyną kolejnych zbrodni. Wydarzenia rozgrywają się często w nocy - porze strachu. 3.Wzorce osobowe renesansu. Literatura okresu renesansu stworzyła kilka wzorców osobowych: wzorowego ziemianina, idealnego dworzanina i prawdziwego patrioty. Postać wzorowego ziemianina zawarł w swym "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaj Rej. Utwór daje obraz idealnego szlachcica - ziemianina, mówi o tym, jakie powinno być jego życie, od urodzenia do późnej starości. Zawiera także wiele rad, pouczeń i wskazówek. Utwór dzieli się na trzy części, ukazujące okresy od narodzin do lat średnich, następnie wiek średni, a wreszcie wiek dojrzały i starość. Wzorowy ziemianin żyje spokojnie, dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury, dba o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz ma silnie wpojone zasady moralne. Jest spokojny i szczęśliwy, nie boi się śmierci. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w zgodzie z naturą. Potrafi podporządkować się rytmowi natury, nie buntuje się przeciwko niej. Umie on znaleźć w życiu "złoty środek", umie zachować umiar. Rej wyraźnie zachęca do prowadzenia takiego właśnie życia: prawego, statecznego, w zgodzie z naturą, wierząc, że może ono dać człowiekowi wiele radości i zadowolenia, a także pozwoli zachować spokój wewnętrzny. Wzór idealnego dworzanina odnaleźć można w dziele Łukasza Górnickiego pt.: "Dworzanin polski", stworzonym na wzór jednego z dzieł włoskich. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony i dbały o swoje maniery. Doskonale zna on sztukę i muzykę, a także znakomicie opanował umiejętność pięknej mowy. Ideał patrioty odnaleźć można w wielu dziełach epoki renesansu. Przewijać się on będzie w twórczości ks. Skargi, Frycza Modrzewskiego, a także w utworach Kochanowskiego. Wzorzec ten spełnia człowiek, który stawia dobro ojczyzny ponad swe sprawy osobiste, nie żałujący dla niej trudu, swych dóbr, a często także i życia. Jest oddany dla sprawy państwa, kieruje się jego dobrem. Zwłaszcza Antenor, jeden z bohaterów "Odprawy posłów greckich" stanowić może wzór prawdziwego patrioty. Jest szczery, nieprzekupny, odważny, poważny, rozsądny i nieustępliwy. Do końca pozostaje wierny własnemu krajowi, nie odłącza się od niego, nawet w trudnych okresach. Istnieje jeszcze jeden wzór postawy w dobie renesansu, lecz próżno szukać go w literaturze. Wzorzec bowiem renesansowego humanisty realizują sami twórcy, tacy jak Kochanowski czy Klemens Janicki. Zwłaszcza należy tu spojrzeć na biografię tego pierwszego. Jego życie stanowi bowiem wzór takiej postawy. Jest wszechstronnie wykształcony, doskonale zna epokę antyku. Jest stoikiem, a także wyznawcą myśli epikurejskiej. Afirmuje świat i życie, zdaje sobie sprawę z wartości własnej twórczości. Czerpie z kultury antycznej i chrześcijańskiej. Stanowi też wzór patrioty, zaangażowanego w sprawy ojczyzny. Często podnosi głos w obronie jej interesów i spraw. Jest bardzo aktywny społecznie, zabiera głos, gdy tylko dostrzega niepokojące zjawiska społeczne. Jego biografia i postępowanie stanowi właśnie doskonały wzór renesansowego humanisty. 4.Fraszki J. Kochanowskiego – odzwierciedlenie filozofii życiowej poety, obserwacja życia, świata, ludzi, wydarzeń. Fraszka jako gatunek. „Tyś pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował „ Właśnie tym cytatem pragnę rozpocząć me, jakże liche, rozważania, ponieważ w tych dwóch linijkach zawarta jest filozofii życia Kochanowskiego cała kwintesencja. Jest to fragment ,,Hymnu do Boga'' czyli Pieśni XXV. Pieśń ta zawiera wspaniałą renesansową wizję. Oto kosmos i ziemia to dzieło boga, pełne harmonii i uporządkowania, człowiek czuje się dzieckiem Boga na ziemi, chwali wszystko to, co stworzył Bóg- od dalekiego kosmosu po źdźbła trawy, Kochanowski dziękuje Bogu za wszelakie dary i łaski, ale nie prosi o nic materialnego:. Twórczość Jana z Czarnolasu jest przepełniona optymizmem i filozoficzną refleksją o postawie człowieka wobec Fortuny, czyli zmiennych kolei losu. Kochanowski jest przekonany, że to Bóg reżyseruje dzieje człowieka, trzeba przyjąć wszystko, co nam przeznaczył. Tylko stoickie wyzbycie się emocji może wydać wojnę przeciw obawom o swój los. Bo tak naprawdę nic nie jest pewne w naszym życiu- w jednej godzinie mamy dom, Fortunę, przyjaciół, a w drugiej wszystko możemy stracić. Trzeba jednak wierzyć, że to, co nam niesie życie, jest z rozmysłem zaplanowane przez Boga. Za postawę wobec życia przyjmuje Kochanowski epikureizm. We fraszce ,,Do gór i lasów'' pisze o sobie i o swoim życiu, w którym zdążył spróbować wszystkiego: oto życie człowieka uczonego, dworskiego, rycerskiego, we Francji, Niemczech, Włoszech... Spojrzenie wstecz kończy typowo epikurejską konkluzją. Jednakowoż twórczość Kochanowskiego to nie tylko modlitwy i ,,carpe diem'' ale także refleksja nad życiem w ogóle, jako takim. Przytoczę tu mój ulubiony utwór, fraszkę ,,O żywocie ludzkim''. Zatem życie to fraszka, coś, co szybko minie i ,,próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy''. Jednak jest wartość, która może być przeciwstawiona przemijalności, która stanowi o nieśmiertelności. Sławe można zdobyć różnymi sposobami ( wspomnieć tu można słynnego podpalacza świątyni Artemidy, Herostratesa... ). W tej pieśni Kochanowski wyróżnia sławę obrońców ojczyzny - walka i śmierć za nią też przyniosą wieczna pamięć potomków. Aler nie tylko o ten rodzaj sławy chodzi w słynnej pieśni. Pieśń XIX to jakby zbiór cnót i powinności, które odróżniają człowieka od zwierzęcia, powiedzmy górolotnie- stanowią istotę człowieczeństwa. I cóż z tego rozumu i mowy? ,,Służmy poczciwej sławie...''- wspólnemu dobru, propagujmy dobre obyczaje, przestrzegajmy praw ojczyzny, brońmy wiary... Można powiedzieć, że ta pieśń zawiera ,,kodeks człowieka renesansu'', próbuje skrystalizować wartości uniwersalne, przecież poeta mówi. Kochanowski często poruszał w swej twórczości temat poeta-artysta, swoją twórczość i nieśmiertelność wynikającą ze sławy. Już Horacy w swoich Carminach grzmiał: ,,non omnis morial'' i exegi monumentum''. Tę myśl Jan Czarnoleski podchwycił... i uwaga!- jesteśmy świadkami naridzin kultu artysty- poety w nowej literaturze! A co najmniej utrwalenie i krzepnięcia tego kultu. Próżno by pzrecież szukać w średniowieczu dumyz talentu i pragnienia sławy, szybko nazwano by je pychą. Ale renesans wskrzesza podziw starożytnych dla artystów. Kochanowski zaś często używa motywu wzlotu ponad światem, wizji poety- ptaka, o dwoistej naturze, a do tego jeszcze osamotnionego, ponieważ jak pisze ,, sobie śpiewam a muzykom...'' Wskutek dramatu osobistego ( śmierć córki ), cały ten ideał humanistycznej harmonii, afirmacji życia zostaje zakłócony. Poeta przechodzi zwątpienie i przejścowe załamanie światopoglądowe. Treny poświęconych swej Orszulce można traktować jako traktat filozoficzny, a nie tylko żale ojca po stracie córki. Człowiek dotknięty nieszczęściem nie znajduje odpowiedzi ani ukojenia w filozofii, jest bezradny. W Trnie IX pisze o sobie, zwracajc się do Mądrości. Treny są więc analizą uczuć i poglądów poety, obrazem kryzysu światopoglądowego- kryzysu, który niesie zwątpienie w Boga i ład świata. Tak oto mówi matka poety- znoś po człowieczemu to, co los człowiekowi zgotował. Stara się także wysnuć koncepcję, ukazującą sens Boskiej decyzji- Urszula przez śmierć w wieku dzieciennym uniknie cierpień ziemskich. Cykl Trenów stał się ukoronowaniem liryki osobistej Kochanowskiego, w której ostateczne zwycięstwo, mimo nastroju żalu, rozpaczy i smutku, przypada postawie humanistycznego optymizmu, zgodnie z receptą ,,ludzkie noś'' FRASZKA -drobny utwór poetycki, pisany wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle. Nazwa fraszka (żart, figiel, drobiazg) pochodzi z języka włoskiego(wprowadził ją Kochanowski, który w swoich fraszkach ustalił obowiązujący kanon stylistyczny tego gatunku), lecz rodowodu gatunku możemy upatrywać w starożytności. "Pradziadkiem" fraszki jest starożytny epigramat, natomiast jej "wnuki" to: utwory Kochanowskiego i Reja (renesans), późniejsze utwory Potockiego, Morsztyna(barok), Trembeckiego(oświecenie), a współcześnie Leca i Sztaudyngera. Dawniej fraszka operowała przede wszystkim dowcipem sytuacyjnym, miała często charakter zabawnej scenki opowiedzianej wierszem, współcześnie opiera się głównie na dowcipie językowym. Odmianą fraszek są figliki (np. Reja). Zawiera puentę. 5.Tematyka i główne motywy „Pieśni” J. Kochanowskiego Pieśń-jedna z najstarszych i najbardziej popularnych gatunków lirycznych ,rozwijał się jeszcze w okresie przedpiśmiennym. Pieśń to utwór słowno-muzyczny o charakterystycznej budowie-podział na strofy, występowanie refrenu. Fraszka drobiazg, głupstewko. Zwięzły utwór narracyjny o charakterze humorystycznym bądź satyrycznym. Pierwszym twórcą fraszek w literaturze polskiej był Kochanowski ,który wielokrotnie w pieśniach i fraszkach zawiera swoją filozofie życiową przede wszystkim stoicyzm, epikureizm, humanizm. J. Kochanowski w swych pieśniach i fraszkach przede wszystkim ukazuje pragnienie spokojnego życia, bez burz, łez i mocnych wrażeń. Poeta pragnie żyć w harmonii i w zgodzie z naturą, ceni prawość cnotę, odpowiedzialność, czyste sumienie, odrzuca dobra materialne. Kochanowski był optymistą, akceptującym to co Bóg i los mu zsyła. Kierował się zasadą, że należy cieszyć się chwilą ,nie odmawiać sobie przyjemności i nie bać się śmierci. Cnota i mądrość są wartościami, do których warto dążyć, nie rzeczy materialne. Kochanowski mający świadomość przemijalności często wyraża w swojej poezji chęć pozostawienia czegoś po sobie np. w fraszce „Ku muzom” prosi opiekunki sztuki aby jego utwory nadal były sławne nawet gdy jego już nie będzie. Stoicyzm-życie zgodne z rozumem, postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wewnętrznego, hartu ducha. Epikureizm- filozofia życia szczęśliwego, w której dobro (przyjemność )prowadzi do szczęścia , a jego warunkiem wystarczającym jest brak cierpień. Horacjanizm - był prądem filozoficznym stworzonym przez rzymskiego poetę Horacego, łączącym w sobie założenia dwóch kierunków filozofii antycznej - stoicyzmu i epikureizmu. 6.„Treny” – dramat ojca, poety, filozofa. "Treny" powstały, gdy sielskie życie Jana na wsi zostało zakłócone w sposób tragiczny pod koniec 1579 roku (śmierć 3-letniej Urszulki). Kompozycja cyklu 19 trenów podobna jest do kompozycji starożytnego epicedium (utwór poświęcony osobie zmarłej): - pochwała osoby zmarłej, - opłakiwanie, - pocieszenie, ukojenie. Dramat: Ojca - stracił ukochaną córeczkę, nie rozumie, dlaczego to nastąpiło, porównuje ją do młodej oliwki, która pomyłkowo 'została ścięta przez nadgorliwego ogrodnika' (I), dodatkowo ból ojca wzmagają rzeczy pozostałe po Urszulce (VII), wspomnienia wciąż dręczą, pustka po odejściu córeczki, która dom wypełniała swym "radosnym szczebiotem". W trenie "X" jego rozpacz jako ojca osiąga apogeum, więc pyta się: Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała, W którąś stronę, w którąś się krainę udała. Chrześcijanina - zachwiana została jego wiara w sprawiedliwość boską, prowadzi to do zakwestionowania wszechmocy Boga a nawet w punkcie kulminacyjnym do zakwestionowania Jego istnienia. Poddaje w wątpliwość sens całego życia i dotychczasowych przemyśleń. Poety - miał nadzieję, że córka będzie dziedziczką jego własnego talentu nazywa ją "Safą słowieńską". Filozofa - załamanie renesansowego poglądu na świat. Wydawało mu się, że posiadł stoicką mądrość toteż nie zna bólu, rozpaczy, strachu. W obliczu śmierci córki ten pogląd się załamuje. Zwracając się do Mądrości (IX) pisze o sobie: Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje Na tym strawił, żebych był ujrzał progi twoje! Terazem nagle ze stopniów ostatnich zrzucony I między insze, jeden z wiela policzony W tym sensie Treny są traktatem filozoficznym, analizą własnych uczuć i poglądów, obrazem kryzysu światopoglądowego - kryzysu, który niesie zwątpienie w Boga i ład świata. Dopiero w końcu cyklu powraca spokój: "ludzkie przygody, ludzkie noś" - mówi matka poety - znoś po człowieczemu co los człowiekowi zgotował. Stara się także wysnuć koncepcję ukazującą sens boskiej decyzji - Urszula poprzez śmierć w wieku dziecięcym uniknęła cierpień ziemskich. W pieśniach biesiadnych Kochanowski twierdzi, że należy cieszyć się życiem, bawić się przy suto zastawionym stole i pełnym dzbanie wina. Zabawie należy oddać się całkowicie zgodnie ze starożytną horacjańską zasadą „carpe diem” (chwytaj dzień). Ale jednocześnie trzeba we wszystkim zachować „złoty umiar”. Poeta pojmował humanistyczny ideał szczęścia jako możliwość oddawania się ulubionym zajęciom, życzliwość wobec innych ludzi, możliwość osiągnięcia wewnętrznej harmonii. Powtarza on wciąż, że w ludzkim życiu najważniejsze są cnota i czyste sumienie. Jeżeli człowiek je posiada, to nawet bez alkoholu, gry lutni czy śpiewu, będzie zawsze wesoły. Głębokie rozmyślanie nad sensem życia znajdziemy w dwóch fraszkach pod tym samym tytułem „O żywocie ludzkim”. W pierwszej z nich poeta porównał ludzką egzystencję do teatru marionetek, w którym wszystko jest ulotne i przemijające, nie warto więc o nie zabiegać, ponieważ każdego i tak czeka śmierć. Podobnie jest w drugiej. Poeta zwraca się do Boga, który obserwuje ludzką walkę o dobra doczesne. Pan śmieje się z bezsensownych wysiłków człowieka. W „Trenach” Jana Kochanowskiego możemy dostrzec jak wielki wpływ na człowieka ma śmierć bliskiej osoby. Odejście z tego świata córki poety – Urszuli sprawiło, że runęła cała jego ideologia życiowa. W jednej chwili stracił on wszystko, co miał, łącznie z nadzieją. Śmierć wobec ludzi jest bezlitosna. Kochanowski wiązał ze swym dzieckiem ambitne plany. Mianowicie chciał, by podobnie jak on, zajęła się poezją. W „Trenie VI” poprzez użycie apostrofy „Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!” porównał Urszulkę do słynnej Safony. Jednak kryzys się pogłębia. Poeta czuje się jakby został zepchnięty z ostatniego stopnia. Jego filozofia runęła. Kochanowski wątpi w miłosierdzie Boga, nie będąc pewnym tego, że Urszula jest w niebie. Twierdzi, że tym światem nie rządzi Sprawiedliwy Pan, lecz jakaś inna tajemnicza siła. Bycie humanistą, zdobywanie wiedzy przez całe życie nie ma sensu, gdyż nawet mędrca – człowieka cnotliwego w każdej chwili może spotkać śmierć. Jednak dzięki spotkaniu we śnie ze swoją matką Kochanowski wraca do poprzedniego stanu. TREN -gatunek, który "wydobył" Kochanowski z przeszłości antycznej. Tren był w starożytności popularnym utworem żałobnym, można powiedzieć "hołdującym ważnej osobistości" zmarłego. Na początku właśnie treny pisane były tylko osobom sławnym, potem rozpowszechniły się, stały się modne (rodziny zamawiały treny u poetów).Kochanowski opiewa zmarłe dziecko, co jest ogromnym nowatorstwem, a poza tym przedmiotem analiz czyni nie tyle zmarłą, co własne uczucia. 7.Tematyka publicystyki renesansowej. Publicystyka to ten dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmują aktualności i opisują je w różnych formach: felietonach, szkicach lub np. recenzjach. Rozwój publicystyki jest charakterystyczny dla takich czasów, które są historycznie "ciekawe", obfitujące w polityczne posunięcia, walki stronnictw, grę polityków itp. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, czego dowodem są czasy oświeceniowe, lecz początku publicystyki polskiej upatrujemy w renesansie. Jej przedstawiciele to: Andrzej Frycz Modrzewski (publ. społeczna), jego słynne dzieło O poprawie Rzeczypospolitej (traktat); ksiądz Piotr Skarga i jego słynne Kazania sejmowe (publicystyka religijna) Znaczenie tych utworów było ogromne nie tylko w dobie renesansu, stało się źródłem praw, zasad, odwołań i inspiracji w wiekach późniejszych. Jeśli chodzi o Andrzeja Frycza Modrzewskiego, możemy mówić, iż podjął jako temat i rozpropagował pojęcie "demokracji" - pierwszy w tej skali - w Europie. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa, analizując ważne dziedziny życia społecznego - jego myśl stała się wzorem późniejszych reform i myślicieli. Z kolei Piotr Skarga pozostał symbolem, nawet mitem polskiej kultury, gdyż jego kazania przepełnione emocją, wyrażające troskę o losy ojczyzny, głosiły także przestrogę, groźbę katastrofy, jeśli obywatele tego kraju nie przedłożą myśli o ojczyźnie nad egoizm i prywatę. W konfrontacji z późniejszymi wypadkami, zwłaszcza z haniebną utratą niepodległości w XVIII w. - głos Piotra Skargi wydał się następnym pokoleniom proroczym, a sam kapłan - natchnionym jasnowidzem, odczytującym przyszłość. Do takiej pomnikowo-romatnycznej wizji księdza Skargi przyczynił się też Jan Matejko, tworząc słynny, uduchowiony obraz Skargi głoszącego kazanie. W słynnym traktacie pt. O poprawie Rzeczypospolitej Andrzej Frycz Modrzewski tworzy wizję prawidłowego we własnym mniemaniu, sprawiedliwego, prawego państwa. Poglądy autora dotyczą konkretnie Rzeczypospolitej, a nie są rozważaniami abstrakcyjnymi. Jakie tematy podejmuje autor - widać wyraźnie po tytułach pięciu ksiąg: I O obyczajach, II O prawach, III O wojnie, IV O kościele, V O szkole. Jak widać - nie pomija Modrzewski żadnej z ważnych dziedzin państwa, którego uniwersalną konstrukcję tworzą: Sąd, Wojsko, Kościół, Oświata i ... Obyczaj. W księdze I pisze, że "człowiek nie urodził się sobie" - w ten sposób nawołuje do przyjęcia postawy obywatelskiej i wykazania się patriotyzmem. Od sprawujących władzę wymaga kierowania się wyłącznie dobrem narodu i interesem państwa. W księdze O prawach domaga się utworzenia kodeksu prawnego przez przedstawicieli różnych stanów. Żąda równości wszystkich wobec prawa. W księdze O wojnie wysuwa projekt rozstrzygania konfliktów drogą pokojową. Potępia wojny zaborcze jednocześnie doceniając obronne. Proponuje utworzenie stałej armii, która czuwałaby nad bezpieczeństwem kraju W księdze O kościele głosi tolerancję religijną, domaga się uregulowania wzajemnego stosunku państwa i kościoła, uniezależnienia władzy państwowej od papieża i jego legatów. W księdze O szkole domaga się opieki państwa nad szkolnictwem, kładzie nacisk na wychowanie patriotyczne młodzieży i laicyzację nauczania, pisze o konieczności podniesienia poziomu nauczania w szkołach i efektywności stosowanych metod. Kazania sejmowe zawierają wiele przestróg, nawoływanie o miłość do kraju, o rozsądek, o obawę przed anarchią i rozpadem Rzeczypospolitej! W tym traktacie Skarga oskarżył szlachtę o warcholstwo i egoizm stanowy. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej, sprzymierzonej z władzą kościoła. Wady społeczeństwa nazwał chorobami, które trzeba leczyć. Pierwsza jest nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa, druga - kłótnie i niezgody, trzecia - herezja i niereligijność, czwarta - osłabienie władzy królewskiej, piąta - niesprawiedliwe prawo i szósta - grzechy i złości jawne. Słynne jest "kazanie wtóre", które te choroby wylicza, a Rzeczpospolitą porównuje do matki rodzonej (motyw ten później podejmie Mickiewicz). W tym samym kazaniu porównuje kraj do tonącego okrętu - a gdy okręt tonie :głupi tłomoczki swoje i skrzynie swoje opatruje i na nich leży. Jest to słynne w późniejszej literaturze porównanie, motyw tonącego okrętu przywoła Juliusz Słowacki, Henryk Sienkiewicz, I. Krasicki. W sumie Kazań sejmowych powstało osiem, a w ósmym pada na Polskę wyrok upadku, który spotka kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi. 8.Motyw wsi w utworach renesansu. Okresowi renesansu charakteryzującemu się poczuciem piękna i harmonii towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański jest stanem szczęśliwym, zapewniającym człowiekowi prawdziwe powodzenie i radość. Radości płynące z życia człowieka na wsi mocno podkreślili w swojej twórczości: Szymon Szymonowic, Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Szymon Szymonowic - był wybitnym kontynuatorem sielanki antycznej, malującej życie proste i nieskomplikowane, wiedzione w obcowaniu w z naturą przez pasterzy, wieśniaków, rybaków, doświadczających uczuć smutku, żalu, kochających i opowiadających o swojej miłości prosto z serca, podśmiewających się z siebie i swoich amorów. Sielanki jego ze względu na treść, stopień zawartej w nich mitologizacji i język można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy hołduje dworskie konwencje i zawiera utwory, które są albo przykładami, czy przeróbkami idylli antycznej, albo też zbiorem oryginalnych obrazków z życia wiejskiego, ale alegorycznych, pełnych powiązań z mitologią, w których pod maską pasterzy i pasterek przedstawia Szymonowic ludzi i stosunki dworskie. Oczywiście obrazy malowane w sielankach konwencjonalnych w niczym nie przypominają prawdziwego życia wsi. Te wszystkie postacie występują pod mitologicznymi imionami: Dafinis, Licydas nie są prawdziwe lecz sztuczne i zmyślone, ale prawdziwe na pewno są uczucia, szczęście i nieszczęście w miłości, których doświadcza prawie każdy, tak jak i bohaterowie utworów Szymonowica. Wszystkim mniej lub bardziej dworskim sielankom przeciwstawiają się sielanki o treści realistycznej., wypływające z trafnej i celnej obserwacji i oceny życia, takiej jak "Kołacze" i "Żeńcy". W nich to kreśli prawdziwy obraz życia wiejskiego, chociaż różnią się od siebie tematycznie. "Kołacze" w niemal scenicznym układzie przedstawiają z pogodą i dowcipem obrazek przyjazdu spóźnionego narzeczonego na ślub. Później pokazuje autor przebieg tej radosnej uroczystości. Utwór rozpoczyna motyw krzektania sroczki, która według wierzeń ludu zwiastuje gości: "Sroczka krzekce na płocie, będą goście moi, sroczka czasem omyli, czasem prawdę powi". "Kołacze" to realistyczny obraz wesela szlacheckiego, już sam tytuł i wiele miejsca poświęconego ludowemu obrzędowi kołaczemu wiąże utwór z obyczajowym tłem ruskiej wsi, w której nie obeszło by się wesele bez kołacza - obrzędowego ciasta weselnego i wróżb z nim związanych. Odmienną treściowo sielanką, ukazującą codzienne życie i pracę chłopa są "Żeńcy". W utworze tym poeta zrywa zupełnie z konwencjonalnym, sielankowym obrazem-snem. Miejsce beztroskich pasterzy zajmują spracowane wiejskie kobiety, narzekające na swój los. Uderzający jest realizm, z którym poeta maluje tragedię ludu wiejskiego, dziełem rąk tego ludu wszakże jest przepych wesela i bogate życie przedstawione w "Kołaczach". "Żeńcy" wyraźnie zarysowują konflikt między pańskim dozorcą - Starostą, który występuje zawsze z nieodłącznym symbolem swojej władzy - nahajką, a chłopem bezwzględnie pędzonym do roboty. "On nad nami z maczugą pokrząkując chodzi" "Albo nie widzisz bicza za pasem u niego? Prędko nas nim namaca" "Kwaśno patrzy, z nahajką się na nas gotuje" Widzimy więc tutaj krytyczną ocenę życia i sytuacji chłopów. Mikołaj Rej - był nazywany ojcem polskiej literatury. Jest on autorem "Rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". Jest to utwór o problematyce społecznej, zaczyna się rozmową Pana z Wójtem. Pan krytykuje postępowanie księdza, który nie odprawia nabożeństw należycie. Również nauki księdza są minimalne, ale łaje za to często. Pan obawia się, czy czasem dzięki temu postępowaniu wszyscy wraz z księdzem nie znajdą się na lewicy, to znaczy czy nie zostanę potępieni. Wójt jest oskarżony. Nie atakuje jeszcze księdza, mówi tylko o dziesięcinie, świadczeniach w czasie kolędy. Te rzeczy jednoczą Wójta z Bogiem. Pan nadal podejmuje krytykę. Mówi o odpustach, które są właściwie jarmarkami. Ludzie znoszą księdzu kury, świnie, jaja, piją pod kościołem, wrzeszczą, śpiewają, za co otrzymują odpust. Teraz włącza się do rozmowy Pleban, który właśnie nadszedł. Zaczyna krytykować urzędy świeckie. Mówi, że na stu urzędników, jeden jest sprawiedliwy i nieprzekupny. Sędziowie nie chcą odprawiać swych procesów, chyba że za dodatkowe świadczenia. Różne łapówki i daniny przypominają zbiory myśliwego, na przykład takie jak sarna, zając, kura, lis. Ksiądz krytykuje również Sejm i jego bezowocne obrady, prywatę bez zabezpieczenia spraw narodowych. Wójt słuchając tego sporu włącza się i przedstawia smutny los chłopa. "Ksiądz Pana wini Pan Księdza, a nam prostym zewsząd nędza". Okazuje się, że chłopa ciągną wszyscy: Urzędnik, Wójt, Pleban. Trzeba dawać im to gęsi, to kokosz. Pod przymusem wykonać trzeba tłokę, pracę dodatkową prócz pańszczyzny. Ksiądz nie pozwala znowu zwozić zboża póki nie wybierze dziesięciny, wśród lepszych kop snopków. Zwózka też jest trudna, bo i Pan i Ksiądz domagają się pierwszeństwa. Chłop krytykuje postępowanie szlachty wobec niego, podnoszenie czynszu, zwiększanie pańszczyzny. Mówi również o stratach, jakie szlachta ponosi wskutek życia ponad stan. Zbytki powodują brak rozsądku i nieuchronne bankructwa. Chłop jest zadowolony ze swego losu. Jest człowiekiem uczciwym i nie żal mu żywota. Ksiądz i Pan nie są zadowoleni. Pan karci Wójta za zbytnią poufałość i odwagę. Utwór jest obrazem rzeczywistości. W "Żywocie człowieka poczciwego" zawarł Rej wskazówki dotyczące życia szlachty na wsi, omawia przebieg całego jej życia. W młodości zaleca ćwiczenia związane z obyciem towarzyskim i rzemiosłem wojskowym. Nauki nie zaleca studiować. Gramatyka trudzi umysł, a języka można się nauczyć bez jej znajomości. Młody szlachcic powinien posiadać jedynie poczucie sprawiedliwości, stałości, roztropności, umiarkowanie, miłosierdzie, stateczność i zdolność własnych korzyści. Gdy młody szlachcic dorośnie, powinien zająć się gospodarstwem ożenić. Związek małżeński trzeba zawierać z osobą równego stanu i majętności. Do urzędów nie należy pretendować. W ciągu roku przewidział również Rej zajęcia dla młodego niedoświadczonego gospodarza: wiosną należy sadzić drzewa i krzewy w ogrodzie, szczepić gałęzie, obcinać, mszyce zbierać, krzaki okopać, przygotować grzędy z truskawkami itp. Latem można z tych przygotowanych wiosną krzewów i drzewek mieć owoce i pożytek. Są już wtedy jabłuszka, gruszeczki, śliweczki, ogóreczki, malineczki. Latem gospodarstwo daje także: masełko, serek, jajka świeże, są też kurki, jagniątka, ryby. Wszystko dla użytku gospodarza. Nie należy tratować pola chłopskiego, bo to wznieca niechęć i ludzie źle pracują. Zima niesie największe rozkosze. W lasach polowania z przyjaciółmi, a także łowienie ryb w przeręblach, zastawianie sideł i potrzasków na zwierzęta futerkowe. W domu wszystko przygotowane jest to biesiady. Całoroczne zapasy dają wreszcie pożytek. Jednak i zimą należy doglądać gospodarstwa. Wyjechać na targ też można z produktami, albo też u handlarza się zabawić i owiec i cieląt kupiwszy tanio sprzedać, w innej okolicy drożej. Widzimy, że Rej dba o wygodę szlachcica. Nie zajmuje się już całością gospodarki narodowej, wobec chłopów zachowuje humanitarny stosunek, a korzyści widzi dla szlachty. Jan Kochanowski także podejmuje w swych utworach tematykę życia na wsi. W Czarnolesie powstało wiele pięknych tego typu utworów. "Na lipę" to wiersz o bardzo popularny drzewie, specjalnie cenionym. Poeta zwraca uwagę na to, jakie wartości daje lipa. Miód, szept liści, cień, śpiew ptaków. Są to wartości, które drzewo przynosi człowiekowi. "Przymów chłopska" - utwór w formie dialogu między szlachcicem a włodarzem. Włodarz odmawia dalszego picia z panem, bo boi się, że po pijanemu może obrazić pana. Pan przypomina przeszłość, kiedy obie strony miały więcej zaufania. Chłop też o tym pamięta, ale czasy zmieniły się na jego niekorzyść. Jest to jeden z utworów w którym poeta porusza problem społeczny w Polsce. Przedstawionej sytuacji nie aprobuje. "Pieśń świętojańska o sobótce" - składa się ze wstępu i 12 pieśni śpiewanych przez panny. Jest to utwór oparty na tradycjach uroczystości pogańskich ku czci Kupałdy. Daje poeta w ten sposób wyraz swojemu podziwowi dla zwyczajów ludowych. Chwali wieś i życie wiejskie. W utworze rozbrzmiewają nuty radości. Jest mowa o miłości, tańcu i śpiewie. Wydaje się to zupełnie zrozumiałe, jeżeli weźmiemy pod uwagę charakter opisywanej uroczystości. Pieśń panny drugiej mówi o tańcu i radości. Zachęca wszystkich do pójścia w jej ślady. Ostatnia panna w pieśni swej zawiera pochwałę życia wiejskiego. Chwali wesołość i spokój wsi. Chłop utrzymuje ze swej pracy siebie i rodzinę, a zawód jego jest znacznie spokojniejszy i bezpieczniejszy niż marynarza, żołnierza czy pisarza. Wylicza następnie wszystkie przyjemności pracy, chwali wieczorne śpiewy i tańce. Utwór należy traktować jako artystyczne uroczystości ludowe. Jest odbiciem radości życia w czasie święta mającego swe pogańskie tradycje. 9.Odrodzenie w literaturze późniejszych epok. Inspiracja literacka do wiersza B. Leśmiana pt. "Urszula Kochanowska" jest bardzo wyraźna. Jest nią oczywiście cykl Trenów Jana Kochanowskiego, napisanych po śmierci córki, a będący jednym z arcydzieł polskiej literatury. Wiersz Leśmiana nie jest jednak trenem. Trudno zresztą byłoby pisać tren kilkaset lat po czyjeś śmierci. Wiersz Leśmiana jest relacją z przybycia do nieba. Tutaj już zaznacza się podstawowa różnica pomiędzy utworami Kochanowskiego, a wierszem Leśmiana. W Trenach to Kochanowski jest podmiotem lirycznym, to on cierpi i rozmyśla. W wierszu Leśmiana swoje pierwsze chwile w niebie relacjonuje bezpośrednio Urszula. Najwyraźniejsze powiązania, a zarazem różnice widoczne są pomiędzy wierszem Leśmiana a Trenem XIX, ostatnim. W Trenie XIX do śpiącego Kochanowskiego przybywa jego zmarła matka z Urszulką na ręku. Matka udziela synowi pocieszenia mówiąc, że Urszulka uniknęła cierpień na ziemi, zaś zyskała wieczny spokój w niebie. Charakterystyczne jest to, że Urszulka przez cały czas milczy, ustępując jakby pierwszeństwa matce Kochanowskiego. Czytelnik może więc tylko pośrednio, poprzez usta matki Kochanowskiego, dowiedzieć się o losach Urszulki po śmierci. Kilkaset lat później Leśmian postanowił udzielić głosu Urszulce, która opowiada swoją historię. Okazuje się, że tęskni za Czarnolasem tak samo, jak jej ojciec tęskni za nią. Urszula poprosiła nawet Boga, aby ten stworzył dla niej w niebie odbicie Czarnolasu, a prośba ta została wysłuchana. Interesujące jest porównanie postawy Kochanowskiego i Urszuli. Obydwoje bardzo pragną ponownego spotkania. Kochanowski pisze: "Pociesz mię, jako możesz, a staw się przed mną Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną." Co zaś czyni Urszula? - "Więc zrywam się i biegnę! Wiatr po niebie dzwoni! Serce w piersi zamiera... Nie! To - Bóg, nie oni!..." Wiersz Leśmiana jest przykładem na to, że literatura nie składa się z oderwanych od siebie okresów. Podział na kolejne epoki nie stanowi ostatecznej i nieprzekraczalnej granicy. Poeci jednego pokolenia będą inspiracją dla innego, być może wiele wieków później. Tak jest i w tym przypadku, gdzie wspólny motyw połączył poetę renesansu z poetą współczesnym. Dla Kochanowskiego Treny były sposobem na wyrażenie swojego bólu. Dla Leśmiana była to tylko zapewne próba poetyckiej trawestacji słynnego dzieła, ale w efekcie jego utwór stanowi niezwykle ciekawe uzupełnienie dzieła Kochanowskiego, pokazując czytelnikowi, co się wydarzyło "po drugiej stronie". L. Staff w utworze "Przedśpiew" przywołuje tradycję poezji klasycznej: klarownej i spokojnej, emocjonalnie zrównoważonej. Bohater wiersza określa się jako artysta. Wyznawany przez niego stoicyzm nakazuje wszelkie emocje łagodzić w dążeniu do wewnętrznej harmonii, przyjmuje więc postawę pogodzenia ze światem ("pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu"). Interesują go sztuka życia i odpowiedzi na pytanie: jak przeżyć swoje dni ze świadomością błędów, upadków i "zwątpień"? Życie jawi mu się jako tkanina upleciona z różnych nici: smutku i radości, cierpienia i spełnienia. W życiu ludzkim współistnieją radość i cierpienie. Zarówno jedno i drugie kształtują charakter człowieka. Poeta doznał radości ale również cierpienia, a mimo to śpiewać będzie "pochwałę życia". Bohaterowi wiersza "Przedśpiew" bliska jest tradycja stoicko-epikurejska, jest to postawa aprobaty życia w całej jego złożoności (przywołuje postać św. Franciszka z Asyżu - inspirowała ona wielu twórców młodopolskich). Klasycyzm polega tu na tradycji filozoficznej starożytnych i antycznych wyobrażeń piękna - wybór skromnych środków stylistycznych, umiar. Klasyczny ideał, przywołany został w słowach rzymskiego komediopisarza Terencjusza, patronujących renesansowym humanistom: "żyłem i nic co ludzkie nie jest mi obce". J. Tuwim w wierszu "Rzecz czarnoleska" odwołuje się do poezji klasycznej, tradycyjnej w formie i środkach wyrazu; jak u Horacego (i Kochanowskiego) ma stanowić o znaczeniu życia ludzkiego, jest tym co po nim pozostanie; język staje się tu jasny, precyzyjny i piękny, znika ekspresjonizm; Leonardo da Vinci - twórca o genialnym umyśle i niespotykanej wyobraźni, jego uniwersalność obejmowała sztukę, technikę, matematykę, przyrodę. Jako malarz zasłynął z portretu na tle pejzażu pt. Mona Lisa. Pejzaż namalowany jest przy wykorzystaniu wynalezionej przez malarza techniki, tzw. SFUMATO (motyw osnuty jest jak gdyby mgłą).