Rosja, Rossija, Federacja Rosyjska, Rossijskaja Fiedieracyja, największe państwo na świecie, położone w Europie Wschodniej i północnej Azji. Graniczy na zachodzie z Finlandią, Norwegią, Estonią, Łotwą, Białorusią, a poprzez obwód kaliningradzki z Polską, na południu z Ukrainą, Gruzją, Azerbejdżanem, Kazachstanem, Mongolią, Chinami i Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną, natomiast przez Cieśninę Beringa z USA, a przez Cieśninę La Perouse'a i Kunaszir - z Japonią. Posiada dostęp do następujących Mórz: na północy - Barentsa, Wschodniosyberyjskiego, na wschodzie - Ochockiego, Japońskiego. Na zachodzie - Bałtyckiego oraz na południowym wschodzie - Czarnego i Kaspijskiego. Powierzchnia: 17 mln 75,4 tys. km2. Ludność: 148,4 mln mieszkańców (6 miejsce na świecie, 1994). Stolica: Moskwa (8,570 mln mieszkańców, zespół miejski 8,8 mln mieszkańców, 1994). Większe miasta (1994): Sankt Petersburg (4,9 mln), Niżny Nowogród (1,4 mln), Nowosybirsk (1,4 mln), Jekaterynburg (1,3 mln), Samara (1,2 mln), Czelabińsk (1,1 mln), Omsk (1,1 mln), Ufa (1,1 mln), Kazań (1,1 mln), Perm (1,1 mln), Rostów nad Donem (1 mln), Wołgograd (1 mln). Język urzędowy: rosyjski, w użyciu również języki różnych grup narodowościowych. Jednostka monetarna: 1 rubel = 100 kopiejek. Ludność Skład etniczny: Rosjanie (81,5%), Tatarzy (3,8%), Ukraińcy (3,0%), Niemcy (0,6%). Religia: chrześcijanie - głównie prawosławni, protestanci, Kościół ormiański oraz muzułmanie. Średnia długość życia: mężczyźni 64 lat, kobiety 74 lata. w górę Warunki naturalne Na europejską cześć kraju przypada 25% powierzchni i 78% ludności, na azjatycką (Syberia) aż 75% powierzchni i tylko 22% ludności. Najdalej wysunięte punkty Rosji: - na zachodzie (19°38' długości geograficznej wschodniej) przecięcie północnego brzegu Mierzei Wiślanej (obwód kaliningradzki), - na wschodzie na kontynencie - Przylądek Dieżniewa nad Cieśniną Beringa (169°40' długości geograficznej zachodniej), natomiast na Wyspie Ratmanowa - Bolszoj Diomid (169°02' długości geograficznej zachodniej), - na północy na kontynencie - przylądek Czeluskin na półwyspie Tajmyr (77°45' szerokości geograficznej północnej), natomiast na wyspach Przylądek Fligieli w Archipelagu Ziemi Franciszka Józefa (81°50' szerokości geograficznej północnej), - na południu Rosja sięga do 41°48' szerokości geograficznej południowej we wschodniej części Kaukazu. Krainy geograficzne Rosja dzieli się na 5 głównych krain geograficznych: 1) Nizina Wschodnioeuropejska, ciągnie się od zachodnich granic do Uralu, zajmuje większą cześć europejskiej Rosji, na południu styka się z łańcuchami Kaukazu. Składa się z krystalicznej tarczy prekambryjskiej pokrytej utworami paleozoicznymi, w południowej części zaznaczają się wysoczyzny lessowe: Wyżyna Środkoworosyjska i Wyżyna Nadwołżańska, rozdzielone Niziną Ocko-Dońską. Rzeźbę północnej części niziny tworzą równoleżnikowe wzgórza morenowe: Wyżyna Wałdajska, Wyżyny Smoleńsko-Moskiewska, Uwał Północny i Nizina Dwińsko-Peczorska rozdzielona górami Timan. 2) Ural, góry uznawane za granicę między Europą i Azją, o wysokości do 1900 m.n.p.m. Tworzą rodzaj bramy komunikacyjnej. Przedłużeniem gór na północy są: pasmo Poj-Choj, wyspa Wajgacz oraz Nowa Ziemia, których wzniesienia sięgają do 1070 m.n.p.m. 3) Nizina Zachodniosyberyjska, częściowo zabagniona, o powierzchni ok. 2,5 mln km2, przez którą przepływają najdłuższe rzeki kraju: Ob i Jenisej. Na południu graniczy z Ałtajem (Biełucha, 4506 m.n.p.m.). 4) Wyżyna Środkowosyberyjska, zajmująca środkową część Syberii, rozcięta kilkoma pasmami górskimi. Na południe od wyżyny wznoszą się pasma gór fałdowych Ałtaju, Przybajkala i Zabajkala. 5) góry południowej i wschodniej Syberii, do których należą m.in.: Sajan Zachodni i Wschodni, Tannu-Oła, rozdzielona rozległą Kotliną Tuwińską, oraz Góry: Bajkalskie, Barguzińskie, Jabłonowe, Borszczowoczne, przedzielone głębokimi zapadliskami tektonicznymi (w jednym z nich znajduje się najgłębsze jezioro świata - Bajkał, do 1620 m). Od północy przylegają do gór wyżyny wulkaniczne - Witimska i Patomska. Na Dalekim Wschodzie leżą góry pochodzenia mezozoicznego: Burejskie, Sichote-Alin, Wierchojańskie oraz Pogórze Kołymskie przecięte przez łańcuch Gór Czerskiego (do 3147 m.n.p.m.). Między Górami Wierchojańskimi a Wyżyną Środkowosyberyjską rozciąga się rozległe obniżenie, zwane Równiną Jakucką lub Kotliną Leny. Wzdłuż wschodniego wybrzeża kontynentu azjatyckiego ciągną się młode góry fałdowe: Koriackie, półwyspu Kamczatka, góry łańcucha Wysp Kurylskich oraz wyspy Sachalin. Góry Kamczatki (wulkan Kluczewska Sopka, 4750 m.n.p.m.) i Kuryli odznaczają się silną działalnością wulkaniczną i trzęsieniami ziemi - jest to jedyny region w Rosji, w którym istnieją czynne wulkany i gejzery. Najwyższym szczytem kraju jest Elbrus (5642 m.n.p.m. w Kaukazie). Klimat Klimat w przeważającej części kontynentalny strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej. Wyjątek stanowi klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski panujący na południowym zachodzie, nad Morzem Czarnym. W europejskiej części klimat kontynentalny jest łagodzony przez wpływ Oceanu Atlantyckiego, a zwłaszcza Prądu Zatokowego, opływającego północne wybrzeże Półwyspu Kolskiego i przyczyniającego się m.in. do niezamarzania portu morskiego w Murmańsku. W Górach Wierchojańskich średnie temperatury stycznia wynoszą przeważnie poniżej -40°C, a w rejonie osady Ojmiakon, położonej nad górnym biegiem Indygirki, aż do -56°C (absolutne minimum -71°C). Opady są na ogół mało zróżnicowane. W europejskiej części i na Syberii Zachodniej średnia suma roczna opadów wynosi 500-700 mm, na wschodzie Azji maleje do 200-300 mm. Najbardziej wilgotne są stoki Kaukazu (rejon Soczi) oraz Kamczatka - powyżej 1500 mm. Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy kraju wynoszą: w styczniu -10°C i 31 mm, w lipcu 18°C i 74 mm. Wody Ok. 70% powierzchni Rosji należy do zlewiska mórz polarnych, 20% do Oceanu Spokojnego, 8% przypada na obszar bezodpływowy Wołgi (zlewisko Morza Kaspijskiego), pozostałe 2% na zlewisko mórz Oceanu Atlantyckiego. W Rosji jest ok. 200 tys. jezior, najwięcej na Pojezierzu Karelskim. Liczne małe jeziora występują też w strefie tundry (zwłaszcza w dolinie Indygirki i Kołymy), a na Nizinie Nadkaspijskiej znajdują się jeziora słone, będące pozostałością po większym zasięgu Morza Kaspijskiego. W górach leżą jeziora śródgórskie, do których zalicza się m.in. Bajkał. Ok. 60 tys. km2 zajmują w Rosji lodowce, głównie w Arktyce i na Kaukazie (1800 km2). Prawie 2 mln km2 to bagna (Nizina Zachodniosyberyjska). W Rosji jest dużo sztucznych zbiorników wodnych, tworzących często systemy kaskad, m.in. na Wołdze (Rybiński 4580 km2, Niżnonowogrodzki, dawniej Gorkowski 1590 km2, Samarski, dawny Kujbyszewski 6450 km2, Wołgogradzki 3117 km2), na Donie (Cymlański 2700 km2), na Kamie (Kamski 1915 km2), na Angarze (Bracki 5470 km2), na Jeniseju (Krasnojarski 2000 km2). Roślinność Roślinność i gleby układają się równoleżnikowo, wyróżnia się 4 zasadnicze strefy: 1) tundrową, zajmującą ok. 25% powierzchni, pozbawioną drzew, rosną tu głównie mchy, porosty, na południu zarośla karłowate. Rozwinięta hodowla reniferów. Strefa ta przechodzi stopniowo w lasotundrę porosłą karłowatymi drzewami (modrzewiem lub brzozą), gdzie hoduje się bydło i uprawia małe poletka ziemniaków, kapusty, rzodkiewki. 2) leśną, zajmującą ok. 60% powierzchni i ok. 80% wszystkich lasów kraju. W jej skład wchodzą głównie drzewa iglaste (85%), z dominacją modrzewia (tzw. tajga modrzewiowa typowa dla wschodniej Syberii, na wschód od Jeniseju), oraz drzewa liściaste, z dominacją brzozy (15% powierzchni), występujące głównie w centralnej części kraju oraz na Syberii Zachodniej, gdzie tworzą kompleks tzw. białej tajgi. Obszar bardzo dobrych gleb (czarnoziemów), ok. 40% powierzchni stanowią grunty orne. Dominuje tu uprawa pszenicy, buraka cukrowego, kukurydzy. 3) stepową - brak roślinności drzewiastej, występują gleby kasztanowe i czarnoziemy. Grunty orne stanowią ponad połowę powierzchni. Uprawia się pszenicę, kukurydzę, słonecznik. 4) subtropikalną, obejmującą wybrzeże Morza Czarnego, gdzie występuje roślinność śródziemnomorska. Ochrona środowiska W Rosji występuje wiele obszarów ekologicznego zagrożenia. Do miast o największym skażeniu na świecie należą: Ufa, Czelabińsk, Magnitogorsk, Nowokuźnieck, gdzie rozwinął się przemysł hutniczy i chemiczny. Obszarem ekologicznego zagrożenia są także regiony: 1) Jeziora Aralskiego, gdzie nadmierny pobór wody z zasilających go rzek ( Syr-Darii i Amu-Darii) spowodował stopniowy zanik jeziora. 2) Morza Kaspijskiego, w którym złe wykorzystanie Wołgi doprowadziło do obniżenia się poziomu wody. 3) Nowej Ziemi, gdzie zlokalizowano poligon do prób z bronią nuklearną. W Rosji istnieje ok. 78 rezerwatów przyrody i 22 parki narodowe o łącznej powierzchni blisko 204 tys. km2 (1,2% powierzchni kraju). Największy rezerwat (18 tys. km2) obejmuje deltę Leny. Do większych rezerwatów należą: Kronocki na Kamczatce (9770 km2) z wulkanami i Doliną Gejzerów, Ałtajski (8638 km2), Peczoro-Iłycki (7213 km2), Sichotealiński (3470 km2) ze specyficzną florą i tzw. fauną ussuryjską oraz rezerwaty na Kaukazie - Kaukaski (2625 km2) i Teberdyjski (834 km2). w górę Historia Napływ Słowian w dorzecze Dniepru i Dźwiny rozpoczął się w VI w. n.e. Ziemie późniejszego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego zostały zasiedlone przez plemiona wschodniosłowiańskie po 1000. Przez terytoria ruskie przebiegały szlaki handlowe łączące kraje Morza Bałtyckiego z Bizancjum i Bliskim Wschodem. Wyprawy handlowe Dźwiną, Wołgą i Dnieprem zetknęły podróżujących tędy kupców i wojowników normańskich z plemionami słowiańskimi. Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Normanowie (książę Ruryk wraz z braćmi Syneusem i Truworem), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na ziemie ruskie w 862. Wyprawa następcy Ruryka, księcia Olega na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw oraz powstania Rusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do ok. 2. poł. XI w. zachowały szeroką autonomię. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) i Igor (panujący w latach 912/922-945) podpisali z Bizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel. Rządząca w latach 945-957 księżna Olga scentralizowała państwo, stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi, Świętosław podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na Krym i Kaukaz oraz na Bałkany. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną książę Włodzimierz w 988 przyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa oficjalną religię państwową. Panujący w latach 1019-1054 Jarosław Mądry umocnił pozycję Kościoła na Rusi Kijowskiej. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułę senioratu nie zapobiegły rozpadowi politycznej jedności kraju. W XII w. Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą księstwa: na północnym zachodzie księstwo nowogrodzkie, na zachodzie połockie, na południowym zachodzie halicko-włodzimierskie i na północnym wschodzie włodzimiersko-suzdalskie. 1169 książę włodzimiersko-suzdalski Andrzej Bogolubski najechał i spalił Kijów. W XIII i XIV w. niektóre z zachodnich, mniejszych księstw ruskich przeszły w strefę wpływów nabierającej znaczenia Litwy. Rosło zagrożenie księstw ruskich ze strony Tatarów. Po klęsce sił rusko-połowieckich w bitwie pod Kałką (1223) Batu-chan podbił wszystkie księstwa ruskie z wyjątkiem Nowogrodu Wielkiego, który jednak zmuszony był uznać zwierzchność Mongołów i opłacać trybut. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. W okresie panowania mongolskiego wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzki Aleksander Newski. 1240 pokonał Szwedów, 1242 wojska Zakonu Inflanckiego (bitwa na zamarzniętym jeziorze Pejpus), 1252 otrzymał od chana księstwo włodzimiersko-suzdalskie, a wraz z nim zwierzchnictwo nad pozostałymi księstwami. Z walk o sukcesję po Aleksandrze Newskim zwycięsko wyszło niewielkie wówczas księstwo moskiewskie, w którym od 1283 rządy sprawował najmłodszy syn Aleksandra, Daniel, założyciel moskiewskiej linii Rurykowiczów. Z pomocą Tatarów książę Daniel pozbył się najgroźniejszego z konkurentów, księcia twerskiego. 1325 metropolita przeniósł swą stolicę z Włodzimierza nad Klaźmą do Moskwy. Panującemu w latach 1325-1341 Iwanowi I Kalicie udało się uzyskać dla siebie i swoich następców tytuł wielkiego księcia. Wnuk Kality Dymitr Doński w bitwie na Kulikowym Polu nad Donem (1380) pokonał Tatarów, co stało się początkiem upadku Złotej Ordy na Rusi. Wraz z osłabieniem pozycji Tatarów znaczenia nabrały zjednoczeniowe dążenia książąt moskiewskich. Na przeszkodzie ich realizacji stanęła rozwijająca się potęga Wielkiego Księstwa Litewskiego (pozostającego od 1386 w unii personalnej z Polską), pod którego wpływami znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej (m.in. od 1362 sam Kijów). 1462 tron moskiewski objął Iwan III, który dokończył dzieła jednoczenia kraju, wcielając do rządzonego przez siebie państwa Jarosław (1463), Rostów (1474), Nowogród (1478), Twer (1485). Korzystając z rozkładu Złotej Ordy Iwan III wstrzymał całkowicie wypłacanie daniny i odparłszy tatarskie ataki odwetowe (1472 i 1480), ostatecznie uwolnił ziemie ruskie spod panowania Mongołów. Po upadku Konstantynopola (1453) Moskwa zyskała na znaczeniu jako spadkobierczyni Bizancjum, co podkreślić miało małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog, bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego, a także przejęcie bizantyjskiego dwugłowego orła jako herbu państwa oraz bizantyjskiego ceremoniału dworskiego. Aspiracje księstwa moskiewskiego sformułowano w tezie o Moskwie jako "trzecim Rzymie". Odkrycie przez R. Chancellora (1553) północnej drogi morskiej ( Północno-Wschodnie Przejście) dało Rosji po raz pierwszy w historii możliwość bezpośredniego kontaktu z państwami zachodnimi. Podbój zachodniej Syberii przez Kozaków pod dowództwem Jermaka Timofiejewicza (1582) zapoczątkował ekspansję rosyjską na wschód, która ostatecznie sięgnęła wybrzeży Pacyfiku, granic chińskich i objęła nawet część kontynentu północnoamerykańskiego (Alaskę). Rządy Iwana IV Groźnego (1533-1584), mimo wielu pozytywnych reform wewnętrznych, wyniszczyły kraj. Szczególną rolę odegrała wprowadzona dla złamania opozycji bojarskiej tzw. oprycznina - spowodowała ona ruinę gospodarczą znacznych obszarów Rosji. Porażką zakończyła się toczona 1558-1582 walka o Inflanty i dostęp do Bałtyku. Po śmierci Iwana IV regentem w imieniu niezdolnego jeszcze do sprawowania rządów Fiodora Iwanowicza został szwagier cara, Borys Godunow, który po śmierci Fiodora (1598) sam koronował się na cara. Sprawne rządy Borysa Godunowa nie zdołały jednak odtworzyć zrujnowanej gospodarki kraju. Po jego śmierci (1605) zjawiska kryzysowe nasiliły się, wybuchła wojna domowa, nastał okres tzw. Smuty. Panujący szybko zmieniali się na tronie, kraj najeżdżany był często przez obce wojska, m.in. w 1610 wojska polskie Władysława IV Wazy zajęły i okupowały do 1612 Moskwę. Okres walki o władzę zakończył w 1613 wybór na tron carski Michała Fiodorowicza, założyciela dynastii Romanowów. Kolejni władcy umacniali swoją pozycję, wprowadzając rządy autokratyczne. Stale rosnące obciążenia nakładane na poddanych carskich prowadziły do częstych wybuchów niezadowolenia społecznego (powstania - 1648 w Moskwie, 1650 w Nowogrodzie, 1670-1671 powstanie chłopskie pod wodzą S.T. Razina). Panujący w latach 1645-1676 Aleksy Michajłowicz ograniczył prawa bojarów na rzecz nowej szlachty (tzw. dworianstwa) oraz mieszczan, jednocześnie ustanowił prawne przywiązanie chłopów do ziemi (1649). Reformy patriarchy Nikona stały się jedną z przyczyn rozłamu Kościele prawosławnym. W polityce zagranicznej Romanowowie kierowali się zasadą zjednoczenia całości ziem ruskich. Dzięki decyzjom perejasławskiej rady i długoletniej wojnie z Rzeczpospolitą (1654-1667) Rosja uzyskała panowanie nad Lewobrzeżną Ukrainą z Kijowem. Trwałe włączenie się Rosji w dzieje europejskie przyniosła wielka wojna północna (1700-1721), która zakończyła dominację Szwedów w basenie Morza Bałtyckiego, a zarazem otworzyła Rosjanom możliwość nieskrępowanych kontaktów z Zachodem. 1703 przeniesiono stolicę kraju do nowo zbudowanego Petersburga, nad Bałtyk. 1710 Piotr I zajął Rygę i Rewel, a poprzez pokój nysztadzki (1721) zagwarantował krajowi szeroki dostęp do wybrzeża bałtyckiego. Na mocy tego układu Ingria, Karelia, Estonia i Inflanty zostały przyłączone do Rosji. Piotr I prowadził politykę merkantylistyczną, opiekował się miastami i mieszczaństwem, popierał rozwój manufaktur. Szybko rozwijał się wówczas przemysł metalurgiczny, wzrastała liczba manufaktur tkackich. W latach 1718-1722 wprowadzono scentralizowany system administracji państwowej. Zreformowano Kościół, patriarchów zastąpił Święty Synod, tj. kontrolowany przez państwo, kolegialny organ władzy. Poprzez wprowadzenie tzw. czynu, tj. 14-stopniowej tabeli rang urzędniczych, hierarchię społeczną oparto na pozycji w służbie państwowej. Od czasów Piotra I pogłębił się dualizm rosyjskiej struktury społecznej - obok chłopów, warstwy dźwigającej wszelkie ciężary, występowała warstwa uprzywilejowanej szlachty. Modernizacja Rosji zapoczątkowana przez Piotra I w dużej mierze uzależniona była od dopływu fachowców z zagranicy. Na otwartej w 1725 w Petersburgu AN większość wykładowców stanowili specjaliści z zagranicy. Śmierć Piotra Wielkiego (1725) na długie lata osłabiła kraj. Dopiero panująca w latach 1762-1796 Katarzyna II przywróciła Rosji rolę mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami (1768-1774, 1787-1792) otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego, 1783 Rosja anektowała Krym, poprzez uczestnictwo w rozbiorach (1772, 1793, 1795) zyskała wschodnie ziemie Polski. Panujący w latach 1796-1801 syn Katarzyny II Paweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801 Gruzję. Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniu Wielkiej Armii Napoleona pod Moskwą (1812) zapewnił Rosji dominującą pozycję na kontynencie europejskim. Poszerzył granice kraju o Wielkie Księstwo Finlandii (1809), Besarabię (1812), Dagestan i Azerbejdżan (1813). Na kongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanie Świętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych. Za panowania Mikołaja I (1825-1855), po pacyfikacji powstania dekabrystów (1825), powstania listopadowego w Polsce (1830), powstania węgierskiego (1849), Rosja zyskała przydomek "żandarma Europy". Porażka militarna w wojnie krymskiej (1853-1856) przyniosła utratę przez Rosję pozycji hegemona w Europie. Aleksander II (panujący w latach 1855-1881) przeprowadził w 1861 uwłaszczenie chłopów. Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd terytorialny (ziemski), samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę. W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 - założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Persją i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od wielu dziesiątków lat opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Szamila. Wojna francusko-pruska (1870-1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Rosnące tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX w. zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1877-1878). W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników - początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879, tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 car Aleksander II. Aleksander III (panujący w latach 1881-1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, krajach bałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód. Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905) i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę utraciwszy wpływy w Bułgarii, która związała się z Austro-Węgrami. Po zamordowaniu austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie (28 VI 1914), Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1 VIII 1914), co było odpowiedzią na pochopnie ogłoszoną (31 VII 1914) mobilizację generalną. Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji. Genezą przyszłego upadku były nawarstwiające się, nie rozwiązane konflikty społeczne. Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały. W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 przez premiera P.A. Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego (1911) i wybuchu I wojny światowej, została przerwana. Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji i struktur o charakterze rewolucyjnym. 1897 powstała w Rosji i na ziemiach polskich żydowska organizacja socjaldemokratyczna - Bund. 1898 w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 powstała partia socjalistów-rewolucjonistów (eserowcy). Agitacja działających w podziemiu grup rewolucyjnych, nabrzmiałe problemy społeczne spowodowały wybuch rewolucji 1905-1907. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest (30 X 1905) zapowiadał zaprowadzenie podstawowych praw obywatelskich - prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się, obiecywał powołanie organu przedstawicielskiego (Dumy) o uprawnieniach ustawodawczych. Przyrzeczenia cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i oktiabrystów), późniejsze zamieszki wybuchły z inspiracji bolszewików (powstanie w Moskwie w grudniu 1905) bądź pojawiały się samorzutnie. Porewolucyjny okres rządów w oparciu o Dumę, która mimo bardzo ograniczonych uprawnień stwarzała pozory konstytucjonalizmu, rozwijał świadomość polityczną szerokich kręgów społecznych, tworząc przesłanki obalenia caratu. Obciążenia gospodarcze i techniczne Rosji w związku z I wojną światową przerastały możliwości kraju. Poniesione w 1915 porażki zmusiły armię rosyjską do wycofania się z Polski, Litwy i Kurlandii. Grożąca katastrofa gospodarcza doprowadziła do upadku monarchii. Masowa demonstracja w Piotrogrodzie (8 III 1917) przerodziła się w ogólnonarodowe powstanie robotników i żołnierzy ( rewolucja lutowa w Rosji 1917), które spowodowało abdykację Mikołaja II (15 III 1917). Na czele państwa stanął Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia G.J. Lwowa. Możliwości działania rządu były ograniczone wskutek nacisków wywieranych przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, rezultatem sporów stało się tzw. dwuwładztwo w kraju. W ogłoszonych przez W.I. Lenina tzw. Tezach kwietniowych znalazł się m.in. postulat przekazania pełni władzy radom robotniczym i żołnierskim. Żądanie to przygotowało grunt pod rewolucję październikową, w wyniku której obalony został Rząd Tymczasowy, a całą władzę przejęli bolszewicy. 10 I 1918 na III Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad uchwalono konstytucję Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), w której rolę decydującej siły politycznej zagwarantowali sobie bolszewicy. Po połączeniu się RFSRR z radzieckimi republikami Ukrainy, Białorusi i Zakaukazia utworzono 30 grudnia 1922 ZSRR, który formalnie przestał istnieć 26 grudnia 1991. Od momentu objęcia władzy prezydenckiej w Rosji przez B.N. Jelcyna (czerwiec 1991) wcielane są w życie radykalne reformy mające przywrócić zasady gospodarki rynkowej. Niezależnie od trudności gospodarczych kraj boryka się z problemami terytorialno-narodowymi, które wynikają z prób secesji autonomicznych republik, m.in. Czeczenii i Tatarstanu. W grudniu 1994 rozpoczęła się zbrojna interwencja Rosji w Czeczenii, zakończona we wrześniu 1996 częściowym wycofaniem wojsk rosyjskich. 22 III 1998 prezydent zdymisjonował rząd rosyjski, na czele z premierem Wiktorem Czernomerdinem. Pełniącym obowiązki szefa rządu został, mianowany bez zasięgnięcia opinii parlamentu, były minister paliw i energetyki Siergiej Kirijenko, 24 IV został zatwierdzony przez parlament. 27 V 1998 w Rosji wybuchł ostry kryzys ekonomiczno-społeczny, na który złożyły się m.in.: ogromny dług zewnętrzny i wewnętrzny oraz gwałtowne protesty pracowników sfery budżetowej i górników, którym od miesięcy nie wypłacano pensji. Spadek cen ropy naftowej na rynkach światowych uszczuplił dochody państwa, podobnie jak szalejąca korupcja. Załamała się giełda, zmniejszyła się drastycznie wartość akcji wielu przedsiębiorstw, wzrósł niebezpiecznie kurs dolara. Przywódca opozycji komunistycznej Gienadij Ziuganow nazwał ten stan rzeczy "kulminacją narodowej katastrofy". Rząd usiłował wyegzekwować od wielkich spółek naftowych zaległe podatki i uzyskać pomoc Zachodu. 11 IX 1998 nowym premierem został Jewgienij Primakow, który za pierwszoplanowe zadanie dla swojego rządu uznał utrzymanie jedności zagrożonego rozpadem państwa. 12 V 1999 B. Jelcyn odwołał Primakowa ze stanowiska premiera, zarzucając jego gabinetowi zbytnią opieszałość we wprowadzaniu reform. Nowym premierem 19 V 1999 został Siergiej Stiepaszyn, zdymisjonowany przez prezydenta 9 VIII 1999. 16 VIII 1999 premierem został Władimir Putin. 8 XII 1999 prezydent Rosji B. Jelcyn oraz prezydent Białorusi A. Łukaszenka podpisali układ o utworzeniu Związku Białorusi i Rosji (ZBiR). Układ przewiduje, że Rosja i Białoruś zachowując swoją pełną suwerenność utworzą wspólną przestrzeń gospodarczą z elementami państwa związkowego. ZBiR będzie miał wspólny rynek, wspólną politykę gospodarczą, obronną i zagraniczną, nie będzie miał natomiast wspólnej armii. 31 XII 1999 prezydent B. Jelcyn podał się do dymisji. Do czasu wyborów prezydnckich tymczasowo funkcję prezydenta pełnił W. Putin. Został on wybrany na prezydenta w pierwszej turze wyborów prezydenckich, które odbyły się 26 III 2000. 17 V 2000 Michaił Kasjanow został zatwierdzony przez Dumę na stanowisko premiera (pełnił tą funkcję od stycznia 2000). w górę Ustrój polityczny Wielopartyjna republika federacyjna z jednoizbowym parlamentem - Dumą z 450 miejscami. Podstawową jednostką administracyjną pierwszego rzędu jest obwód (wg stanu na 1996 jest ich 49), istnieją poza tym dwa miasta wydzielone (Moskwa i Petersburg) oraz 6 tzw. krajów - dużych powierzchniowo jednostek, które obejmują regiony słabiej rozwinięte gospodarczo. Szczególną formą jednostek administracyjnych na szczeblu obwodu są republiki autonomiczne, tworzone na obszarach zamieszkanych przez mniejszości narodowe, jest ich 21 i należy do nich 16 byłych republik oraz 5 byłych obwodów autonomicznych. w górę Gospodarka Rosja zajmuje czołowe miejsce wśród państw WNP pod względem zasobów bogactw mineralnych. Przypada na nią 3/4 zasobów energetycznych i blisko 60% rud żelaza. Do największych (wydobycie w 1993) należą złoża: 1) ropy naftowej (399 mln t, 20% ogólnoświatowego wydobycia), głównie zachodnia Syberia (70% ogólnego wydobycia), region timańsko-peczorski i wołżańsko-uralski. 2) gazu naturalnego (641 mld m3, drugie miejsce po USA), w zachodniej i wschodniej Syberii (np. złoża urengojskie, jamburskie, zapolarne, miedwieskie i na półwyspie Jamał. 3) węgla kamiennego (337 mln t), głównie w okręgu kuźnieckim, kańsko-aczyńskim, irkuckim, peczorskim, na Syberii (30% zasobów światowych). 4) węgla brunatnego (124 mln t), głównie w południowej części Krasnojarskiego Kraju na Syberii Wschodniej oraz w Zagłębiu Kaspijskim. Rosja wytwarza 9% światowej produkcji energii elektrycznej, w 71% w elektrowniach cieplnych, 17% wodnych i 12% jądrowych. Silnie rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych - złoża w środkowym i południowym Uralu (Magnitnaja, Błagodat', Wysokaja) oraz na Syberii Wschodniej, w dorzeczu Angary (Temirtaj, Tasztagoł, Abakan). Huty-giganty zlokalizowane są w Magnitogorsku (zdolność produkcji ok. 14 mln t), Niżnym Tagile (6 mln t), Czelabińsku (6 mln t). Poza tym rozwinięty przemysł: - maszynowy (produkcja maszyn i urządzeń, np. kotłów parowych, turbin, reaktorów) w Jekaterynburgu (zakłady Urałmasz), Nowosybirsku i Irkucku, - samochodowy w Moskwie (ZIŁ, AZLK), Niżnym Nowogrodzie (GAZ), Iżewsku (KAMAZ), Uljanowsku (UAZ), - lotniczy w Moskwie, Petersburgu, Saratowie, Rostowie, - elektroniczny i elektrotechniczny (telewizory, magnetowidy, aparaty fotograficzne, zamrażarki, pralki, zegarki), - chemiczny, zwłasza petrochemiczny (rafinerie w Ufie, Saławacie, Samarze, Permie, Groznym), - włókien sztucznych, gumowy, nawozów sztucznych oraz drzewny (12% światowej produkcji tarcicy), włókienniczy, spożywczy. W Rosji rozwinął się też specyficzny, nie ujmowany w statystykach przemysł kosmiczny i zbrojeniowy. Użytki rolne zlokalizowane są głównie w rejonie europejskim (centralnoczarnoziemnym) obejmującym 65% gruntów ornych kraju oraz w regionach: północnokaukaskim (44% powierzchni wszystkich gruntów ornych), Powołża (32%), uralskim (24%), kaliningradzkim (26%). Hodowla obejmuje głównie bydło (50 mln sztuk, 1994), trzodę chlewną (28,6 mln), owce (45 mln) oraz renifery (2 mln, 90% pogłowia na świecie). Rozwinięte rybołówstwo (ok. 10 mln t ryb rocznie), główne połowy (80%) pochodzą z otwartych oceanów (Atlantyckiego i Spokojnego), a tylko 8% z mórz wewnętrznych, jezior i rzek. Dochód narodowy 2680 USD na 1 mieszkańca (1992). Struktura zatrudnienia: usługi - 50,5%, przemysł - 37,0%, rolnictwo - 12,5%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie ropę naftową (22,4%), gaz ziemny (19,5%), artykuły petrochemiczne (11%), importuje się natomiast maszyny (38,6%), zboże (12,4%), cukier (3,4%). Głównymi partnerami handlowymi są: Niemcy, Włochy, USA i Chiny. w górę Kuchnia rosyjska Rosyjska kuchnia tradycyjnie już czerpie z bogactwa przyrody tego rozległego kraju. Wiele w niej potraw z mięsa, drobiu, dziczyzny oraz ryb. Popularne są również potrawy z sosami, do których Rosjanie dodają suszone grzyby oraz śmietanę - dolewaną często do zup. Charakterystyczne dla kuchni sąsiadów są także kiszonki, przygotowywane z warzyw, owoców i grzybów. Najchętniej używanym w kuchni rosyjskiej tłuszczem jest smalec wieprzowy - do potraw mięsnych oraz masło - do wypieków i dań słodkich. Dużą rolę w rosyjskim jadłospisie odgrywają potrawy mączne, a zwłaszcza chleb, zarówno biały, jak i ciemny, który zawsze musi znaleźć się na stole. Składnikiem wielu farszów, ale także samodzielnym daniem są rozmaite kasze. Najbardziej cenione, nie tylko przez rodzimych smakoszy, są tradycyjne dania rosyjskie, takie jak: barszcz, solanka, ucha - znakomita zupa rybna lub szczi - jarzynowa, najpopularniejsza z kapustą, kulebiak z rozmaitymi farszami, pierogi i bliny. Przede wszystkim jednak rozsławiło tą kuchnię na cały świat czarne rosyjskie złoto, czyli kawior, który - podany z wytrawnym szampanem - jest nadal najbardziej elegancką przystawką. w górę Ambasady i konsulaty Ambasada Federacji Rosyjskiej adres: ul. Belwederska 49, 00-761 Warszawa tel. (022) 621 34 53, (022) 621 55 75, (022) 621 59 54; fax (022) 625 30 16 Konsulat Generalny Federacji Rosyjskiej w Krakowie adres: ul. Biskupia 7, 31-144 Kraków tel. (012) 422-26-47; fax (012) 422-90-66 Konsul Generalny: Pan Leonid Rodionow Konsulat Generalny Federacji Rosyjskiej w Gdańsku adres: ul. Batorego 15, 80-251 Gdańsk tel. (058) 341-10-88, (058) 341-40-92; fax (058) 341-62-00; telex 512380 godziny otwarcia: 09.00-12.30 od poniedziałku do piątku Konsul Generalny: Pan Nikolay Belovol Konsulat Generalny Federacji Rosyjskiej w Poznaniu adres: ul. Bukowska 53a, 60-567 Poznań tel. (061) 8417523, (061) 841-77-40; fax (061) 847-49-97 godziny otwarcia: 08.30-12.30 w poniedziałek, środę, piątek Konsul Generalny: Pan Alexander Yakovenko Ambasada Rzeczypospolitej w Moskwie adres: ul. Klimaszkina 4, 123557 Moskwa tel. centrala (0-07-095) 231 15 00 sekretariat 231 15 11 fax 231 15 15, 231 15 55; tlx (64) 414362 AMPOL SU tel. satelitarny 234-40-23 e-mail: pol.amb@g23.relcom.ru Konsulat Generalny RP w Kaliningradzie adres: Kasztanowa Aleja 51, 236000 Kaliningrad tel. (0-07-0112) 27-35-77, 55-04-19; tel./fax 55-54-36 adres dla korespondencji pocztowej: ul. Hozjusza 1, 14-500 Braniewo, skr. poczt. 20 e-mail: POLKON@baltnet.ru Konsulat Generalny RP w Sankt Petersburgu adres: ul. 5 Sowietskaja 12/14, 193130 Sankt Petersburg tel. (0-07-812) 2744-170, 2744-314; fax 2744-318 Źródło: www.europa.gery.pl