XX lecie

Rozwój literatury polskiej okresu międzywojennego



Na rozwój literatury polskiej okresu międzywojennego wpływ miały kierunki literackie rozwijające się w różnych krajach europejskich. Na przykład z Niemiec przeniknął do Polski ekspresjonizm (narodziny: 1905-1906 r.). Przedstawiciele tego kierunku dążyli do intuicyjnego i spontanicznego wyrażania swoich myśli i przeżyć wewnętrznych. Posługiwali się oni karykaturą i groteską, za pomocą deformacji zmieniali zastany obraz świata, funkcjonujący w świadomości współczesnych sobie ludzi. Twórcą innego kierunku literackiego, futuryzmu (1909 r.), który również znalazł swoje odbicie w literaturze polskiej, był Filippo Tommaso Marinetti. Ów włoski poeta głosił idee buntu przeciwko istniejącym formom życia społecznego. Gloryfikował natomiast wszelkie nowości, przyszłość i dynamiczny rozwój w każdej dziedzinie życia. W latach dwudziestych XX wieku powstał we Francji kierunek artystyczny, który objął takie dziedziny działalności twórczej, jak literatura, sztuki plastyczne i film. Był nim nadrealizm (1924-1925 r.; autor manifestu: André Breton). Nadrealiści wyrażali poprzez swoją twórczość bunt przeciwko wszelkiej tradycji. Obok surrealizmu z Francji wywodzi się również kierunek poetycki - neoklasycyzm, nawiązujący do starożytnej kultury grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku (Paul Valéry, Thomas Stearns Eliot). Po roku 1918 nastąpiły rewolucyjne zmiany w kształtowaniu się tendencji w prozie europejskiej. Przykładem tego może być twórczość André Gide’a (1869-1951 r.), który w swoich utworach, np. Lochy Watykanu, Fałszerze, ostro krytykował tradycyjne normy etyczne, hamujące rozwój i ograniczające swobodę jednostki. Marcel Proust (1871-1922 r.), autor przełomowego w dziejach literatury europejskiej cyklu powieściowego, zatytułowanego W poszukiwaniu straconego czasu, poddaje wszystkie wydarzenia i działania bohaterów przenikliwej analizie psychologicznej. Prozę niemiecką reprezentował w okresie międzywojennym Tomasz Mann (1875-1955), autor sagi rodzinnej Buddenbrookowie oraz Czarodziejskiej Góry (1924 r.). Głównym tematem jego twórczości było ukazywanie konfliktu między sztuką a życiem. W języku niemieckim pisał swoje powieści i opowiadania Austriak żydowskiego pochodzenia, Franz Kafka (1883–1924 r.). Jego najbardziej znane utwory to Proces i Zamek, w których podjęty został problem beznadziejności egzystencji samotnego człowieka. Jeśli chodzi o literaturę anglo-amerykańską, nie można nie wspomnieć o prozie Ernesta Hemingwaya (1899-1961 r.). W wybitnych powieściach tego autora, pt. Komu bije dzwon oraz Pożegnanie z bronią, bohaterowie realizują model życia twardego i heroicznego. Hemingway był twórcą nowego stylu pisarskiego, który charakteryzował się prostotą, lapidarnością wypowiedzi oraz stosowaniem potocznego słownictwa. W USA oprócz Hemingwaya tworzył William Faulkner (1897-1962 r.), autor Sartoris, Absalomie, Absalomie, Dzikich palm. Uprawiał on prozę spod znaku Prousta i Dostojewskiego. W Anglii najbardziej znanym pisarzem, który wywarł ogromny wpływ na prozę europejską Dwudziestolecia Międzywojennego, był James Joyce. Najsłynniejszym utworem irlandzkiego autora był Ulisses, powieść z kluczem, której podstawową metodą formalną okazał się monolog wewnętrzny (technika strumienia świadomości). Zmiany zachodzące w literaturze i sztuce europejskiej w omawianym okresie sprowokowały młodą inteligencję polską oraz środowiska twórcze do kreowania nowatorskich programów i manifestów literackich. Nastąpiły intensywne poszukiwania nowych form wyrazu artystycznego zarówno w zakresie prozy, jak i poezji. Na epokę międzywojenną przypada ostatni etap twórczości Stefana Żeromskiego (1864-1925 r.). Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości, Żeromski starał się ukazać w swoich utworach problemy związane z tworzeniem się wolnego państwa polskiego. W powieści pt. Przedwiośnie z 1924 roku wyraził on marzenia i oczekiwania Polaków dotyczące kształtowania się nowego organizmu społecznego i państwowego. Przedwiośnie to powieść polityczna, która powstała z ideowej inspiracji i głębokiego zaangażowania pisarza w sprawy kraju. Rozczarowany rzeczywistością autor w powyższym utworze ostro krytykuje rządzących i ich bezkompromisową walkę o władzę. Obok Żeromskiego powieść polityczną uprawiali tacy polscy pisarze, jak: Juliusz Kaden-Bandrowski (1885-1944 r.), Andrzej Strug (1871-1937 r.) oraz Zofia Nałkowska (1884-1954 r.). Andrzej Strug, którego pasjonowały mechanizmy psychologiczne rządzące zachowaniem człowieka w sytuacjach granicznych, w obliczu zagrożenia, wojnę uczynił tematem wielu swoich utworów. Są to między innymi Odznaka za wierną służbę (1921 r.) oraz Mogiła nieznanego żołnierza (1922 r.). Ważną pozycję w prozie politycznej zajmuje powieść Kadena-Bandrowskiego, pt. Generał Barcz z 1923 r., opisująca mechanizmy walki o władzę w odradzającej się Polsce. Zofia Nałkowska podjęła w swojej powieści zatytułowanej Romans Teresy Hennert tematykę dotyczącą funkcjonowania określonych środowisk społecznych. Romans... to powieść wielowątkowa, polifoniczna, a tym samym wielointerpretacyjna, która zapoczątkowała cykl utworów zaliczanych do tzw. prozy realizmu psychologicznego. Najwybitniejszym osiągnięciem literackim Nałkowskiej była jednak Granica, wydana w 1935 r. W dziele tym losy głównych bohaterów układają się według schematu krzywdy klasowej, a osobista klęska głównego bohatera, Zenona Ziembiewicza, zbiega się z załamaniem jego kariery politycznej. Twórczość Nałkowskiej ze względu na niezaprzeczalny artyzm i psychologizm porównywana była wielokrotnie z dokonaniami takich pisarzy, jak Marcel Proust, André Malraux i Francois Mauriac. Istotną rolę w kształtowaniu się polskiej prozy międzywojennej odegrała również twórczość Marii Dąbrowskiej. Najwybitniejsze dzieło pisarki to powieść zaliczana do gatunku sag rodzinnych, nosząca tytuł Noce i dnie. Dąbrowska ukazuje w niej proces stopniowych przeobrażeń społecznych szlachty od powstania styczniowego (1863 r.) do wybuchu I wojny światowej (1914 r.). Zmiana stosunków społecznych i warunków egzystencji prowadzi do przeobrażeń psychiki ludzkiej, do tworzenia się nowych postaw życiowych. Pisząc o prozie Dwudziestolecia Międzywojennego w Polsce należy wymienić jeszcze innych twórców, mniej znanych lub zapomnianych. Należą do nich Wacław Berent, Ewa Szelburg-Zarembina, Emil Zegadłowicz, Bruno Jasieński i inni. Polscy autorzy Dwudziestolecia, których dokonania literackie cechuje oryginalność i nowatorstwo to Bruno Schulz (1933 r. - Sklepy cynamonowe, 1937 r.- tom nowel Sanatorium pod Klepsydrą), Jarosław Iwaszkiewicz (opowiadania Panny z Wilka, Brzezina) i Witold Gombrowicz, którego Ferdydurke to najsłynniejsza powieść polska XX wieku. Jest to utwór niejednorodny i trudny do opisania. Można go umiejscowić w nurcie awangardowym polskiej literatury, zarówno ze względu na treść, ale przede wszystkim na formę dzieła. Narrator bowiem - jeśli istnieje jakiś jeden narrator - prowadzi nieustanną grę z czytelnikiem. Osobny rozdział w literaturze Dwudziestolecia stanowi twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza, zwanego krótko Witkacym. W omawianym okresie historycznoliterackim wydał on dwie znaczące powieści o zabarwieniu katastroficznym: Pożegnanie jesieni (1927 r.) oraz Nienasycenie (1930 r.). Styl tych powieści, ich konstrukcja, stopień kreacji artystycznej, jak również dominująca tonacja i zestaw tematów są świadectwem rewolucyjnego nowatorstwa Witkacego. Artysta ugruntowaną pozycję w obrębie literatury polskiej, nie tylko okresu Dwudziestolecia, zawdzięcza zarówno powieściopisarstwu, jak i dramaturgii. Witkiewicz, autor około trzydziestu utworów scenicznych, uznawany jest za prekursora teatru absurdu; jego dramaty oparte zostały na chwytach wziętych z groteski, a bohaterom nadany został wymiar karykaturalny. Akcja sztuk zaprzecza wszelkim zasadom logicznego prawdopodobieństwa; utwory artysty mieszczą się w poetyce nadrealizmu. Najistotniejszym problemem filozoficznym, podejmowanym w twórczości Witkacego jest zagadnienie sensu istnienia oraz stosunku człowieka do świata. Najbardziej znane dramaty artysty to: Szewcy, W małym dworku, Kurka wodna, Szalona lokomotywa. Dramaturgia Witkacego stanowi jedno z najbardziej rewolucyjnych - estetycznie i literacko - zjawisk epoki Dwudziestolecia nie tylko w Polsce, ale także w Europie. Całkowicie odmienny od witkiewiczowskiego rodzaj dramatu uprawiał Jerzy Szaniawski. Komponował on swoje utwory według ustalonego schematu: najpierw przedstawiał świat rzeczywisty, a następnie bogaty świat wyobraźni i marzeń. Dramaty Szaniawskiego spokrewnione są z tradycją teatru Ibsena, a także Czechowa, w którym tendencje dramatu symbolicznego ścierają się z tradycją teatru psychologicznego. Najsłynniejsze utwory Szaniawskiego, powstałe w okresie międzywojennym, to Żeglarz, Adwokat i róże oraz Most.

Powrót