WSPÓŁCZESNA MYŚL SOCJALDEMOKRATYCZA Ideologię polityczną współczesnej socjaldemokracji stanowią zasady socjalizmu demokratycznego sformułowane w Deklaracji Frankfurckiej w lipcu 1951 roku. Socjalizm demokratyczny odwołuje się do koncepcji demokracji politycznej, gospodarczej, społecznej i międzynarodowej. Demokracja polityczna oznacza pełnię wolności politycznych, obywatelskich i religijnych, rządy większości przy poszanowaniu praw mniejszości oraz funkcjonowanie systemu wielopartyjnego. Demokracja gospodarcza obejmuje postulaty związane z istnieniem wolnego rynku i własności prywatnej, jako służących potrzebom ogółu społeczeństwa. Zakłada sprawiedliwy podział dochodów oraz stałe podnoszenie dobrobytu. Demokracja społeczna oznacza prawa socjalne obywateli: prawo do pacy, ochrony zdrowia, wypoczynku, wykształcenia, godnego mieszkania oraz zabezpieczenia na starość czy w przypadku niezdolności do pracy. Demokracja międzynarodowa obejmuje zasady pokojowego współistnienia oraz likwidację nędzy w świecie. Trzecia Droga oznacza zmodernizowaną socjaldemokrację, głęboko przywiązaną do idei sprawiedliwości społecznej i celów centrolewicy, ale jednocześnie elastyczną, nowatorską i dalekowzroczną w doborze środków ich osiągania. Bazuje na wartościach, które od ponad stulecia leżały u podstaw postępowej polityki, a mianowicie na demokracji, wolności, sprawiedliwości, współodpowiedzialności i internacjonalizmie. Ale na tym właśnie polega Trzecia Droga, która zdecydowanie odbiega od koncepcji starej lewicy, skupiającej się na kontroli państwowej, wysokości podatków oraz interesach wytwórcy, a także od nowej prawicy, traktującej inwestycje publiczne, a często nawet samo pojęcie społeczeństwa i wysiłku zbiorowego, jako zło wymagające zwalczenia. Zadaniem Trzeciej Drogi jest programowanie i godzenie ich czterech wartości – niezbędnych dla sprawiedliwego społeczeństwa. Są nimi: równa wartość, szanse dla wszystkich, odpowiedzialność i wspólnota. Równa wartość Sprawiedliwość społeczna musi opierać się na równej wartości wszystkich jednostek, niezależnie od ich pochodzenia społecznego, zdolności, przekonań czy rasy. Należy pobudzać rozkwit talentów we wszystkich dziedzinach, a rządy muszą bezwzględnie przeciwdziałać dyskryminacji i uprzedzeniom. Z biegiem czasu wzrasta świadomość występowania tych zjawisk. Zwalczanie dyskryminacji rasowej wymaga obecnie powszechnego poparcia, podobnie jak szerokiego uznania domaga się wartość wielokulturowego i wieloetnicznego społeczeństwa. Wraz z upominaniem się osób niepełnosprawnych i starszych o poszanowanie ich praw i godności rośnie nowa świadomość możliwości. Postępowa lewica stoi po ich stronie, świadoma, że mimo dwóch stuleci walki o prawa demokratyczne musimy pokonać jeszcze długą drogę, zanim ludzie będą oceniani według ich zdolności. Szanse dla wszystkich Nowy statut Partii Pracy zobowiązuje nas do jak najszerszego upowszechnienia bogactwa, władzy i szans. Prawica w sposób dla nie charakterystyczny przedstawiała je jako wolność jednostek od państwa, jednak dla większości ludzi szanse są nierozerwalnie związane ze społeczeństwem, w którym działalność rządu odgrywa bezwzględnie dużą rolę. Z kolei lewica zbyt łatwo zaniedbywała obowiązek wspierania rozmaitych możliwości dających szansę awansu jednostką i ich rodzinom. Co gorsza, tłumiła je w imię abstrakcyjnej równości. Nadal z pokolenia na pokolenie przechodzi tradycja rażącej nierówności i postępowa lewica musi energicznie przełamywać przeszkody na drodze do autentycznie równych szans. Wspieranie równych szans nie oznacza jednak uniformacji zabezpieczenia społecznego i służb publicznych. Odpowiedzialność W ostatnich dekadach odpowiedzialność i obowiązki były domeną prawicy. Już przestały nią być. Nawiasem mówiąc sytuacja ta wyszła lewicy na dobre, ponieważ potrzeba wypełniania obowiązków okazała się silnym orężem służącym rozwojowi ruchu laburzystowskiego. Zbyt długo domaganie się praw od państwa nie szło w parze z obowiązkami obywateli i imperatywem wzajemnej odpowiedzialności jednostek i instytucji. Zasiłki dla bezrobotnych wypłacane były często bez jakichkolwiek zobowiązań z ich strony, a nieobecni ojcowie nie łożyli na dzieci. Problem ten jest nadal aktualny. Coraz ważniejszy staje się też obowiązek ochrony środowiska. Nadal aktualna jest odpowiedzialność rodziców za wykształcenie dzieci. Prawa, z których korzystamy, stanowią odbicie naszych obowiązków; prawa i szanse bez odpowiedzialności prowadzą do egoizmu i zachłanności. Wspólnota Natura ludzka jest zdolna do współpracy i do konkurencji, do altruizmu i do egoizmu. Gdyby było inaczej, społeczeństwo nie byłoby w stanie funkcjonować. Aby móc korzystać z niezależności, wszyscy jesteśmy zależni od wspólnych dóbr, a wspólnoty, do których należymy, wzbogacają lub zubożają nasze życie. Podejmując decyzję, w jakich dziedzinach należy działać w interesie wspólnoty narodowej czy to w charakterze regulującego, czy zabezpieczającego rządy muszą być bardzo wyczulone na to, by nie ograniczać cennej aktywności wspólnot lokalnych i sektora wolontariatu. Poważnym błędem fundamentalistycznej lwicy w XX wieku było przekonanie, że państwo może zastąpić społeczeństwo obywatelskie i zapewnić w ten sposób ludziom wolność. Nowa prawica popada w inną skrajność, propagując totalny demontaż podstawowej działalności państwa na rzecz „wolności”. Zasadniczym zadaniem postępowej polityki jest wykorzystywanie państwa jako siły napędowej, chroniącej efektywne wspólnoty i organizacje wolontariuszy oraz pobudzenie ich rozwoju dla sprostania nowym potrzebom, oczywiście na zasadach partnerstwa. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu politykę socjaldemokracji zdominowały dwie wielkie doktryny: neoliberalizm i etatystyczna odmiana socjaldemokracji. Wykorzystywano je na różne sposoby, w zależności od historii, kultury i opcji politycznej, ale były w nich wyraźnie zaznaczone szerokie nurty intelektualne. W latach siedemdziesiątych powojenna socjaldemokracja systematycznie traciła swą skuteczność, choć do tej pory zachowało się wiele zdobyczy z zakresu ochrony zdrowia i państwa opiekuńczego. Są to wielkie osiągnięcia, które z miejsca spowodowały gruntowną zmianę jakości życia warstw mnie zamożnych. Jednak sterowanie popytem oraz bardzo wysoki stopień upaństwowienia majątku i zarządzania nim stawały się wobec rosnącej konkurencji, wstrząsów zewnętrznych oraz postępu przemysłowego i technologicznego coraz mniej skuteczne w pobudzaniu wzrostu gospodarczego, a zarazem rodziły bezrobocie. W obliczu tych zjawisk socjaldemokracja okazała się mało elastyczna. Szczególnie nieskuteczne i niskie jakościowo były świadczenia usług publicznych, takich jak oświata, telekomunikacja i inne usługi komunalne, w których zajmowała ona niemal monopolistyczną pozycję. W połowie lat dziewięćdziesiątych koło wykonało następny obrót – nie wstecz, do modelu estetycznej socjaldemokracji, lecz w kierunku zrozumienia, że domagatyzm neoliberalnej prawicy stał się poważnym zagrożeniem dla spójności narodowej. Zbyt wielu ludzi spotkało niepowodzenie, zbyt wiele firm pracowało nie na pełnych obrotach, zbyt wiele usług publicznych na skutek braku troski o nie obniżyło poziom, zbyt wiele wspólnot było zaangażowanych wzrostem przestępczości, bezrobociem, wykluczeniem społecznym. A prawica jak pokazują fakty, w obawie o implikacje ideologiczne nie potrafiła, a raczej nie chciała dokonywać zmian w takich dziedzinach, jak oświata i wykluczenie społeczne. Wyzwanie dla Trzeciej Drogi polega na tym, aby zdać sobie w pełni sprawę z konsekwencji tych przemian. Jakie są ich główne cechy? Szczególne znaczenie mają następujące z nich: * Rosnąca globalizacja rynków i kultury. W gospodarkach zachodnich nie tylko pieniądz przekracza granice szybciej niż kiedykolwiek, ale pojawiła się też międzynarodowa konkurencja na nieznaną dotychczas skalę. Towary produkowane są coraz częściej przez ogólnoświatowe sieci, a nie przez poszczególne przedsiębiorstwa. Kryzysy w Azji i w Rosji są wprawdzie poważne, ale nie wydaje się prawdopodobne, by bardziej stabilna gospodarka Europy i Ameryki Północnej powróciła do polityki izolacjonizmu. * Postęp technologiczny, wzrost kwalifikacji i rozwój informatyki stanowią główną siłę napędową zatrudnienia i nowych gałęzi przemysłu, burzącą stare stereotypy zatrudnienia i określającą potrzeby nowych standardów oświatowych, nie tylko dla jednostek, ale dla ogółu. * Zmiana roli kobiet, podważając istniejące od stuleci formy organizacji społecznej i „w imię równych szans” oferując połowie populacji możliwość wykorzystania pełnego jaj potencjału zgodnie z własnym wyborem. * Radykalne zmiany w charakterze samej polityki – wraz z rozwojem Unii Europejskiej i powszechną utratą zaufania do wyobcowanych, obojętnych i często nieskutecznych instytucji politycznych oraz reprezentantów. W odpowiedzi na dokonujące się przeobrażenia rządy muszą sprostać podwójnej presji: ze strony wspólnot i regionów, które pragną w większym stopniu decydować o własnych sprawach, oraz ze strony zglobalizowanego świata, w którym rozwiązywanie liczniejszych problemów zależy od współpracy międzynarodowej. Stanowisko teoretyków Trzeciej Drogi wobec wyzwań nowoczesnego rynku pracy: polega na zastąpieniu opieki społecznej pracą, na zapewnieniu opłacalności tej pracy oraz inwestowaniu w zdobywanie niezbędnych kwalifikacji. Wychodzą oni z założenia, że niepewny i wymagający rynek pracy charakteryzuje się większą zmiennością zatrudnienia i że w tej sytuacji rząd ma do odegrania istotną rolę w zapewnieniu obywatelom dobrobytu. Całościowa strategia polega na: nowych umowach przewidujących pomoc w zatrudnieniu grup długo zaniedbywanych przez rząd – młodzieży i osób przez dłuższy okres pozbawionych pracy, samotnych rodziców oraz osób niepełnosprawnych; reformie podatkowej, bardziej motywującej i zachęcającej do pracy, tak by dać zatrudnienie ludziom przechodzącym ze świadczeń socjalnych na wynagrodzenie; minimalnej płacy zapobiegającej wykorzystywaniu najgorzej opłacalnych grup i ustanawiające nieprzekraczalny dolny limit płacowy; ulgach podatkowych dla pracujących rodzin, zwiększających ich dochody. Każdej rodzinie, której dochody nie przekraczają 100 funtów tygodniowo, zostanie zagwarantowanych minimalnych dochodów 180 funtów tygodniowo, zaś rodziny uzyskujące poniżej 220 funtów tygodniowo będą zwolnione ze wszystkich podatków; programie opieki nad dziećmi opartym na uldze podatkowej oraz znacznie większych wydatkach na żłobki – po to, by ułatwić rodzicom godzenie pracy z obowiązkami domowymi; nowej umowie dla wspólnot lokalnych, jako że bezrobocie dotyka całe regiony, a nie tylko poszczególne osoby. Jej celem jest zwalczenie licznych negatywnych skutków bezrobocia w skali dotkniętych nim obszarów. Trzecia Droga wobec wymiaru sprawiedliwości dla młodzieży: w okresie 1979-1992 podwoiła się liczba zarejestrowanych przestępstw. Trzecia Droga odrzuca podział na odpowiedzialność społeczną i indywidualną. Obywatele odpowiadają za swoje czyny, ale my bierzemy pod uwagę warunki, w których rodzi się przestępczość i narkomania, następuje rozpad rodziny i wykluczenie społeczne i nimi się zajmujemy. System wymiaru sprawiedliwości Partii Pracy otrzymała w spadku po XIX wieku, dlatego obecnie tworzymy jego zintegrowany model odpowiadający potrzebom XXI stulecia. Poddajemy sądy dla nieletnich, metody traktowania młodocianych przestępców przez policję, nadzór ochronny, służby penitencjarne oraz trybunały takim reformom, które zapewniłyby szybkie i sprawiedliwe wyroki. Tworzymy zespoły odpowiedzialne za młodocianych przestępców, w skład których wchodzą przedstawiciele nadzoru ochronnego, policja oraz eksperci z innych dziedzin, tak by uniemożliwić młodym przestępcom unikanie odpowiedzialności. Dajemy sędziom większy wybór kar – na przykład naprawa wyrządzonych szkód – które zmuszają młodocianych do konfrontacji ze skutkami ich przestępstw. Wprowadziliśmy nakazy dla rodziców, by zwiększyć ich odpowiedzialność za zachowania dzieci. Pomoc dla rodzin w Trzeciej Drodze: życie rodzinne jest w poważnym stopniu zagrożeniem. Wzrosła liczba rozwodów. Coraz więcej dzieci dorasta w nędzy. Przemoc w rodzinie nasiliła się lub też stała się bardziej widoczna. Nowe podejście musi opierać się na rozumieniu zarówno tego, co trwałe, jak i tego, co zmienne. Trzecia Droga przewiduje udzielanie pomocy w niezbędnych przypadkach na zasadach łączenia praw i obowiązków. Zakłada ona: udzielanie rodzinom pomocy finansowej niezbędnej do zaspokojenia potrzeb dziecka pomoc rodzicom w wychowaniu dzieci oraz w godzeniu zawodowych i domowych obowiązków. Często polega to na pomocy w zakresie gospodarowania przez nich czasem. Można to przykładowo osiągnąć dzięki zadowalającemu systemowi opieki nad dziećmi, urlopem wychowawczym oraz nowym środkom na rzecz angażowania się dziadków w życie rodzinne; zapewnienie rodzicom lepszych usług, w tym domowej opieki medycznej, żłobków; wzmocnienie instytucji małżeństwa i stałych związków osób przez unowocześnienie urzędów stanu cywilnego, zwiększenie odpowiedzialności ojców – już na poziomie szkoły – do życia w rodzinie; rozwiązanie najistotniejszych problemów życia rodzinnego, jak ciąże nieletnich czy przemoc w rodzinie. Oświata i ochrona zdrowia: jeśli chodzi o usługi publiczne, Trzecia Droga stawia sobie za cel zapewnienia pieniędzy na modernizację, co oznacza dodatkowe nakłady w ciągu najbliższych trzech lat na niezbędne reformy i poprawę jakości. Dążymy do zagwarantowania następnemu pokoleniu świetnego zabezpieczenia publicznego opartego na partnerstwie i dobrych wynikach. Służą temu następujące działania: bezprecedensowe wysiłki na rzecz podniesienia poziomu szkolnictwa przez doinwestowanie ambitnych celów oświatowych, lepsze kształcenie i pomoc dla nauczycieli, nowe sposoby i formy zapobiegania wykluczeniu edukacyjnemu, a także przez ścisłą kontrolę szkół oraz władz lokalnych; kampania na rzecz wyższej jakości i sprawności lecznictwa w ramach publicznej służby zdrowia, stworzenie schematu działań zapewniających ścisłe monitorowanie wydatków, jakości usług zdrowotnych, jakości usług zdrowotnych i postępów w ochronie zdrowia; rozważanie decyzji dotyczących przydzielania środków na reformę finansowania studiów oraz ograniczenie kosztów zarządzania publiczną służbą zdrowia na rzecz zwiększenia wydatków na ochronę zdrowia pacjenta. Jakość władzy lokalnej w Trzeciej Drodze: „najwyższa jakość” wywiera nacisk na sektor publiczny, by zwiększał on swoją aktywność oraz zachęca go do współpracy z sektorem prywatnym. Rady będą zobowiązane ogłaszać cele swej działalności. Najmniej skutecznym zostanie wyznaczony cel doprowadzenia relacji jakości, kosztów i skuteczności ich usług do poziomu 25% wyników osiąganych przez najlepiej funkcjonujące rady. Rady będą zdawać sprawozdania ze swoich usług oraz publikować co rok plany pracy. Prawidłowość sporządzania tych sprawozdań będzie sprawdzała niezależna instytucja kontrolna. Reforma Unii Europejskiej w Trzeciej Drodze: nie opowiadamy się za Europą, lecz za zreformowaną Europą: Europa zdecentralizowana Naczelną zasadą musi być integracja tam, gdzie to konieczne oraz decentralizacja w pozostałych przypadkach. Podstawowy ośrodek podejmowania decyzji powinien pozostać na szczeblu narodowym. Oznacza to lepsze rozpoznanie tych obszarów, gdzie potrzebne są działania w skali europejskiej, idące w parze z bardziej skutecznymi mechanizmami przestrzegania w praktyce zasady subsydiarności. Europa z dynamicznym jednolitym rynkiem Europa powinna równać do jednolitego rynku Stanów Zjednoczonych, nie rezygnując ze wspólnych dla wszystkich państw członkowskich wartości. Oznacza to uzupełnienie i skuteczne wzmocnienie jednolitego rynku, co z kolei wymaga regulacji na szczeblu europejskim wraz ze skuteczną Komisją i Trybunałem. Silna wspólna waluta wzmocni jednolity rynek. Europa musi iść drogą reform, by jej produkty, praca i rynki kapitałowe przyczyniły się do sukcesu euro i do powstania nowych miejsc pracy. Europa potrafiąca skutecznie rozwiązywać ponad narodowe problemy Chcemy, żeby Europa okazała zrozumienie dla trosk zwyczajnych obywateli przez skuteczne, wzmożone wysiłki na rzecz zwalczania międzynarodowej przestępczości i narkomani oraz podejmowanie zagadnień ochrony środowiska wykraczających poza granice jednego państwa. Europa urzeczywistniająca europejskie wartości polityczne Europa jest czym więcej niż większym wolnym rynkiem. Chcemy takiej Europy, która głosi nasze wspólne wartości: demokrację, otwartość, odpowiedzialność, uczciwość, spójność i solidarność społeczną. Europy, która w chwili zagrożenia potrafi stanąć w ich obronie. Europa rozszerzona na Wschód Poszerzenie Unii Europejskiej o demokracje środkowej i wschodniej Europy wzmocni kontynent powiększy jego dobrobyt. Popieramy reformy niezbędne dla skutecznego funkcjonowania rozszerzonej Europy, a także reformy polityki europejskiej, zwłaszcza CAP-u, umożliwiającej sfinansowanie rozszerzenia. Oto Trzecia Droga – zmodernizowana socjaldemokracja w zmieniającym się świecie, który zbuduje swój dobrobyt na kapitale ludzkim i społecznym. Jest to program oparty na nieprzemijających wartościach i głębokim zaangażowaniu w modernizację, mającą na celu kształtowanie przyszłości przez zmiany, a nie przeciwstawianie się im. Opowiadając się za sprawiedliwością, podzielamy historyczne credo centrolewicy, że nie ma postępu bez autentycznego zaangażowania każdego obywatela. Bez dystrybucji owoców postęp społeczeństwa grozi rozpad wskutek podziału obywateli. Mamy przecież szansę ukształtowania na naszych warunkach nowego, pozytywnego programu przyszłości. Złożą się na nią wartości i doświadczenia socjaldemokracji w dostosowaniu do świata gwałtownych zmian. Wyzwanie polega na umiejętności przekształcenia zmian w postęp. Nie możemy polegać na determinizmie historycznym. Musimy to zrobić sami.