Antyk (inaczej starożytność) to epoka, która obejmuje piśmiennictwo od czasów najdawniejszych (początki piśmiennictwa ok. XIII w. p.n.e.) do V w. n.e. Umowna data końca epoki starożytnej to 476 r. - data upadku Cesarstwa Zachodnio rzymskiego. Rozkwit literatury antycznej przypada na okres świetności starożytnej Grecji i Rzymu (tzn. VIII w. p.n.e. - II w. n.e.). Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny. Klasycyzm narodził się w Grecji, zaś Rzym przejął i odpowiednio przekształcił ten wzorzec. Literaturę grecką można podzielić na cztery okresy, biorąc pod uwagę gatunek literacki dominujący w danym czasie:

• epika (VIII wiek p.n.e.)
• liryka (VII-VI wiek p.n.e.)
• dramat (V wiek p.n.e.)
• epigramat (III wiek p.n.e.)

Archetyp - (praobraz) pierwszy zapis ludzkich reakcji, dążeń, zachowań, marzeń, pragnień:

• Prometeusz - wzorzec zbuntowanego społecznika
• Odys - tułaczka, wędrownik
• Ikar
• Herakles - siła
• Narcyz
• Edyp - ofiara fatum
• Niobe - łzy, smutek
• Tantal - zuchwalstwo, głód pragnienie
• Dionizos
• Afrodyta - piękno

Topos - stały motyw, obraz wykorzystywany wielokrotnie w literaturze, sztuce: -arkadia -wyspy szczęśliwe - eros - Narcyz - prometeizm - Ikar - Amor - matka bolejąca - złoty wiek - rozpacz, ból-Orfeusz i Eurydyka związki frazeologiczne - jabłko niezgody - złote jabłko - syzyfowa praca - głowa meduzy - maczuga Herkulesa - męki Tantala - Koń Trojański - Ikaryjski lot - pięta Achillesa - stajnia Augiasza

Filozofia:

Największymi filozofami starożytności byli Grecy: Platon i Arystoteles, którzy żyli w V w. p.n.e. w Atenach. Stworzone przez nich systemy filozoficzne - platonizm i arystotelizm - po przekształceniach funkcjonowały w ciągu kolejnych epok. Również epikureizm i stoicyzm odgrywały później znaczącą rolę, zwłaszcza w renesansie. Epikureizm Grecka filozofia stworzona przez Epikura z Samos na przeł. IV/III w. p.n.e. Głosiła ona zasadę uznającą szczęście za główny cel dążeń człowieka, przy czym szczęście to utożsamiane było z brakiem cierpień. Pogodna afirmacja (akceptacja) życia w jego wymiarze cielesnym, poszukiwanie spokoju i radości w świecie - założenia te sprawiły, że filozofia Epikura stała się popularna w późniejszych wiekach, a zwłaszcza w czasach rzymskich i w renesansie. Najsławniejszym epikurejczykiem w starożytnym Rzymie był Horacy, którego słowa: "Carpe diem!" - "ciesz się dniem", stały się najbardziej znanym hasłem tego nurtu. Natomiast w okresie renesansu z filozofii epikurejskiej korzystał (zwłaszcza we "Fraszkach" J. Kochanowski. Stoicyzm System filozoficzny stworzony w III w. p.n.e. w Grecji przez Zenona z Kition, założyciela szkoły stoickiej. Głosił on uznanie CNOTY za najwyższe i jedyne dobro, służące opanowaniu namiętności. Celem stoika było osiągnięcie stanu obojętności wobec świata zewnętrznego i wzgardzenie dobrami przemijającymi. Zachowanie równowagi wewnętrznej zarówno wobec niepowodzeń, jak i radości życia, było warunkiem postawy stoickiej, której najwyższym etapem była postawa apatycznego mędrca. Stoicyzm preferował życie zgodne z naturą i rozumem. System stoicki znalazł odbicie m.in. w twórczości J. Kochanowskiego. Hedonizm – nurt filozoficzny, którego twórcą jest Arystyp z Cyreny (ok. 435- ok. 366 p.n.e.), nazwa pochodzi od greckiego słowa hedone, które znaczy rozkosz. Hedoniści uważali rozkosz cielesną za jedyny cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania. 2. Mity i mitologia. Kulturotwórcza rola mitów. Mity i mitologia jako źródła inspiracji dla literatury i sztuki. Mitologiczne motywy i toposy. Mitologia - To zbiór mitów, czyli opowieści Greków (potem także Rzymian) wyrażających wierzenia tej społeczności, wyjaśniających powstanie świata (mity kosmogoniczne), opowiadające o bogach (mity teogoniczne), o człowieku (antropogeniczne) i opisujących dzieje rodów (mity genealogiczne). Mit – epicka opowieść sakralna, zwierająca zbiór wierzeń charakterystycznych dla danej religii, tłumacząca najistotniejsze sprawy ludzkie, takie jak powstanie świata, pochodzenie człowieka i bogów. Opowieść mityczna nie wyraża treści wprost. Ważną rolę grają tu metafory (mit o Syzyfie, którego praca jest metaforą bezowocnego wysiłku, alegorie (opowieść o Demeter i Korze obrazująca niezmienne następstwo pór roku) i symbole (wieloznaczność mitu o Dedalu i Ikarze). Kulturotwórcza rola mitów. Mity stanowią składnik kultury ludów pierwotnych: tworzyły one więź społeczną, uświadamiały odrębność i tożsamość danej społeczności, określały obyczaje i tradycje. Pełniły funkcje: - poznawcze – umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; - światopoglądowe – jako podstawa wierzeń religijnych; - sakralne – poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów. Mity miały niemały wpływ na literaturę staropolską, gdyż nie można jej do końca zrozumieć bez znajomości mitów. Ich funkcje były w różnych okresach literackich zmienne: szczególnie ważną rolę odgrywały mity w epoce renesansu w XVI w. (np. „Odprawa posłów greckich”) i w wieku XVIII, kiedy to odżyły normy estetyczne antyku. Szczególnie kontynuowane były motywy zawarte w mitologii we epokach następnych. Mity i mitologia jako źródła inspiracji dla literatury i sztuki: - renesans – Jan Kochanowski „Odprawa posłów greckich”; - barok – w poezji odwołującej się do uczuć lub urody postaci mitologicznych; - romantyzm – romantyczna idea prometeizmu i tytanizmu (postawy bohaterów romantycznych), arkadyjska wizja bitwy; - Młoda Polska – Stanisław Wyspiański w „Nocy listopadowej”; - współczesność – poezja Herberta („Nike, która się waha”), Brylla („Wciąż o Ikarach głoszą”); Staffa („Nike z Samotraki”); Grochowiaka; literatura powszechna – Iwaszkiewicz – opowiadanie „Ikar”; Zbigniew Herbert "Nike, która się waha" Nike jest przedstawiona jako bogini, która ma swoje słabości. Jest jej żal chłopca, który idzie na wojnę nie doznając słodyczy pieszczot, jakie mogła by mu ona ofiarować. Nie robi tego, gdyż uciekłby z pola bitwy, jak wielu innych. Woli, aby zginął z honorem, za ojczyznę. Jarosław Iwaszkiewicz "Ikar" Opowiadanie Iwaszkiewicza oparte jest na obrazie Bruegla, gdzie życie toczy się normalnie, każdy wykonuje swój zawód, a gdzieś tam z boku tonie Ikar, który spadł z wysokości. To samo zdarzyło się Michasiowi, który przez przypadek został aresztowany przez gestapo. Narrator współczuje Michasiowi, jak i Ikarowi, że chcąc oderwać się myślami od otaczającego ich świata przypłacili to życiem. Mitologiczne motywy i toposy. Powtarzający się obraz czy motyw określamy mianem toposu. Przykładem toposu zaczerpniętego z mitów jest Amor przeszywający serce strzała lub Arkadia – „Pan Tadeusz”.

Mityczne motywy:

• Dedal i Ikar – rozważania o idealizmie, o granicach marzycielstwa, lotach ku słońcu, w wielu utworach pojawia się tzw. „motyw ikaryjski” np. „Oda do młodości”;

• Nike – symbol zwycięstwa, liczne jej motywy w poezji współczesnej;

• Prometeusz – męka w imię dobra ogółu, „Dziady” cz. III, „Ludzie bezdomni” Żeromskiego;

• Syzyf – bezowocna praca – „Syzyfowe prace” Żeromskiego; 3. „Iliada” Homera.

Cechy eposu homeryckiego: inwokacja, bezpośredni zwrot autora we wstępie utworu do muz z prośbą o natchnienie; narrator jest trzecioosobowy, wszystkowiedzący i obiektywny; znajduje się na zewnątrz świata przedstawionego, opowiada o czasie dawnym, zamkniętym, ma do niego dystans; paralelizm – równoległość dwu akcji – w świecie bohaterów i w świecie bogów; mitologiczna motywacja zdarzeń; wola bogów główną motywacją działania postaci ziemskich; decydowanie o końcowym wyniku akcji przez Przeznaczenie, któremu podlegali zarówno ludzie, jak i bogowie; wplatanie szeregu epizodów w główny tok akcji; opis scen batalistycznych; realistyczny i szczegółowy opis przedmiotów i sytuacji; podniosły, patetyczny styl, bogaty w stałe epitety i porównania (tzw. homeryckie); miara wierszowa –heksametr;

Cechy eposu homeryckiego w „Panu Tadeuszu”. rozpoczyna się inwokacją, w obu przypadkach jest to prośba o natchnienie; Mickiewicz zachowuje stałą liczbę sylab w wersach przez cały utwór (trzynastozgłoskowiec); dbałość o realizm szczegółu, np. opis domu w Soplicowie; scena batalistyczna – opis ostatniego zajazdu szlacheckiego; porównania homeryckie; narrator pełni taką samą rolę; dzieje bohaterów zostały ukazane na tle wielkiego wydarzenia historycznego. Różnice między dziełami: - nie ma w „Panu Tadeuszu” nakładanie się na siebie świata bogów i świata ludzi; - w „Iliadzie” brak dawki humoru, w którą wyposażony jest „Pan Tadeusz”.

Konflikt racji w Antygonie Sofoklesa. Kto ponosi winę za wydarzenia, które dokonały się w tragedii – Kreon czy Antygona ? Konflikt w dramacie Konflikt w dramacie Sofoklesa można rozpatrywać na trzech płaszczyznach: dwoistość prawa: prawo ustanowione przez ludzi, które jest chwilowe i zmienne, zostaje przeciwstawione prawu ustalonemu przez bogów państwo a jednostka: Antygona staje w obronie najbliższych, ale też w obronie prawa do swobody działania, Kreon zaś jest przekonany, że działa w interesie państwa, potępia samowolę, reprezentuje rządy despotyczne prawdy rozumu i prawdy uczuć: Kreon jest przekonany, że kieruje się rozsądkiem, odrzuca uczucia, które z kolei są źródłem i motywacją działań bohaterki. Charakterystyka Kreona i Antygony Kreon: ambitny (chce surowością i konsekwencją budować autorytet) uparty (nie godzi się zmienić rozkazu nawet po rozmowie z synem) porywczy (gotów jest oskarżyć obie siostry) bezwzględny skłonny do gniewu nie znosi sprzeciwu („Lud mi dyktować nie będzie co mam czynić”) gardzi kobietami (sam mówi: „I w żadnym razie nie ulec kobiecie”, a syna nazywa „poddańcem kobiety”) podejrzliwy (podejrzewa strażnika o przekupstwo, Ismenę o współudział) nie liczy się z prawem ustanowionym przez bogów Antygona: dumna (nie prosi o przebaczenie, mówi: „Tamtego ja sama pogrzebię. Potem zginę – ale z chwałą”) porywcza wierna swoim ideałom (o Kreonie mówi: „on powinności mi wzbraniać nie może”) kieruje się miłością do brata (do Kreona mówi: „Mój los – współkochać, nie współnienawidzić”) żałuje życia, ale nie postępowania konsekwentna w działaniu Kto ponosi winę za wydarzenia, które dokonały się w tragedii- Kreon czy Antygona ?

RACJE KREONA RACJE ANTYGONY

Władca jest następcą bogów, ma prawo wydawać rozkazy Posłuszeństwo prawom boskim Należy traktować jednakowo wszystkich obywateli Wierność idei Uważał, że prawo religijne nie może ograniczać zakresu władzy królewskiej Sądziła, że ocena postępków człowieka, nawet tych niegodnych, jest sprawą bogów a nie człowieka Twierdził, że zdrajcy nie zasługują na przyzwoity pochówek, ale powinni być w ten sposób karani, by być odstraszającym przykładem dla innych. Twierdziła, że obowiązkiem krewnych jest pochowanie zmarłego, aby mógł po śmierci zaznać spokój Kierował się dobrem państwa, racją stanu, świadomy, iż bezprawie bywa przyczyną upadku państwa Kierowała się emocjami, miłością do brata, szacunkiem dla zmarłych Lud nie może dyktować władcy sposobu postępowania Śmiertelnik nie może lekceważyć praw bogów Miał na uwadze inne ofiary, które przyniosła wojna rozpoczęta za sprawą Polinejkesa Uważała, że prawo ziemskie, pisane nie może naruszać odwiecznych praw religii Musiał dbać i umacniać swój autorytet. Nie mógł jako władca pozwolić sobie na okazanie słabości Oceniła czyn Polinejkesa mniej surowo, jako próbę odzyskania należnych mu praw korony Uważał, że bogowie nie mogą sprzyjać zdrajcom, gwałcicielom prawa Kierowała się przede wszystkim sumieniem, które nie pozwoliłoby jej spokojnie żyć ze świadomością, że nie dopełniła obowiązku wobec zmarłego brata Konstrukcja losów Kreona wskazuje, że autor nie popiera do końca jego postępowania. Apodyktyczny władca Teb traci w efekcie swojego upartego działania najbliższą rodzinę - żonę i syna. Hajmon na wieść o śmierci Antygony popełnia samobójstwo, zrozpaczona matka po zgonie syna również decyduje się na ten desperacki czyn. Kreon pozostaje sam, z poczuciem, winy za zaistniałe wypadki. Utrata najbliższych, samotność, wyrzuty sumienia to największa kara dla człowieka. Większa od śmierci. Taki układ wydarzeń w finalnej scenie dramatu wydaje się wyrazem potępienia bohatera przez autora. Sofokles przyznaje pewne racje Kreonowi (co wypowiada chór), ale uważa, że król, ustanawiając prawa, powinien liczyć się z opinią społeczeństwa i uwzględniać również prawa zwyczajowe, funkcjonujące od wieków w tradycji. Władca Teb nie okazał tej mądrości, dlatego poniósł w efekcie karę. Niewątpliwie więcej racji przypisuje Sofokles Antygonie, czyniąc ją w tragedii symbolem buntu, niepokorności, odwagi. Ale i w przypadku tej postaci ocena nie jest jednorazowa. Nie zapominajmy, że obok Antygony wprowadza autor do swej sztuki jeszcze jedną postać- Ismenę. To siostra Antygony- cicha, spokojna, nieco bojaźliwa, podporządkowująca się karnie wszystkim postanowieniom władcy. Mylnie zwykło twierdzić się, że jest to jedynie postać pomocnicza, służąca uwypukleniu cech Antygony. Jej funkcja w utworze jest znacznie szersza. Ismena reprezentuje w dramacie zupełnie niż jej siostra postawę wobec życia- nie buntowniczą, mniej efektowną niewątpliwie, ale jakże ważną. Ismena nie jest wcale tchórzliwa, jak się zwykło sądzić, inaczej po prostu postrzega rolę kobiety. Sądzi, iż sprawy wagi państwowej, wielka polityka, jej związek z etyka, bohaterskie gesty nie powinny być udziałem kobiety. Bo przecież ktoś musi dbać o podtrzymanie rodu, wydać na świat dzieci, ktoś musi umrzeć zwykłą śmiercią… Poprzez wprowadzenie do tragedii postaci Ismany Sofokles zderza ze sobą dwa różne światopoglądy, stawia tym samym pod znakiem zapytania słuszność postępowania Antygony. Jednocześnie za sprawą właśnie tych dwóch postaci toczy się w utworze odwieczny dialog romantyzmu z racjonalizmem, buntu z pokorą, idealizmu z pragmatyzmem… Dramat starożytny odznaczał się zupełnie inną budową niż dzisiejsze. Każda z części spełniała określoną funkcję. Ich układ przedstawiał się następująco: - prologos (czyli wstęp) - zawierał zapowiedź treści tragedii; - parodos (pierwsza część chóru) – informował, jak doszło do konfliktu; - epeisodia (epizody) - stasimony (pieśni chóru) - epeisodia zawierały treść akcji, stasimony komentowały to, co zdarzyło się w poszczególnych epizodach. Epeisodiów było zazwyczj pięć- w czwartym z nich następował punkt kulminacyjny; - exodos (ostatnia pieśń chóru)- podsumowywał treść dramatu. Oś konstrukcyjną tragedii stanowił konflikt tragiczny, polegający na starciu dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru. W dramacie obowiązywały cztery podstawowe zasady: - Zasada trzech jedności - miejsca, czasu i akcji. Jedność miejsca polegała na umiejscowieniu akcji tylko w jednym miejscu, jedność czasu ograniczała czas trwania tragedii najwyżej do jednej doby, zaś jedność akcji zawężała treść dramatu tylko do jednego, głównego wątku; - Zasada decorum - dotyczy odpowiedniości stylów. Tragedii przypisany był styl „wysoki”, podniosły, kolumnowy, komedii zaś styl „niski”, bardziej lekki, żartobliwy, niekiedy rubaszny. Reguła decorum określała również typ postaci, jakie mogły występować w teatrze - w tragedii postacie „wysokiego” stanu, szlachetnie urodzone, w komedii postacie o rodowodzie plebejskim; - Zasada nieprzedstawiania bezpośrednio scen krwawych. O drastycznych wydarzeniach po prostu opowiadano w dialogu. - Zasada niezmienności charakteru postaci. Bohaterowie tragedii antycznej nie podlegają transformacją, nie popadają w skrajne stany emocjonalne. Takiej kreacji postaci sprzyjało użycie niezmiennej maski, którą aktor przywdziewał na początku przedstawienia, a zdejmował dopiero na końcu sztuki. 5. Tematyka poezji antycznej. Safona z Lezbos - pierwsza kobieta w literaturze starożytnej. Pochodziła z arystokratycznej rodziny, pisała zazwyczaj utwory pożegnalne, zwracała uwagę na stronę emocjonalną. Jej wiersze są pełne poetyckiego uroku i wdzięku. Sławią przyjaźń, miłość i życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń. Źródłem owych przeżyć jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na miernotę i pustkę. c) Anakreont - piewca (taki co opisuje) biesiady, zabawy. Pisał najczęściej krótkie utwory o tematyce biesiadnej (tzw. anakreontyki). Opiewają radość życia i urok beztroskich zabaw. Bożka miłości Erosa traktuje jako dobrego kompana, którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie. Anakreontyk- lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili, charakteryzuje go: 1. postawa żartobliwego dystansu 2. konwencjonalna gra miłosna 3. flirt 4. charakterystyczny obraz, motyw Tyrteusz - Tworzył w VII w.p.n.e. Pisał patriotyczne elegie. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm. Poezja tyrtejska - patriotyczna, nawiązująca do walki. Porzucenie ziemi ojczystej uważał za rzecz niegodną. Napisał pięć ksiąg zawierających pieśni wojskowe, marszowe i elegie o charakterze politycznym. Według legendy poeta ten natchnął swoimi pieśniami Spartan do zwycięskiej walki. Napisał np.: „Rzecz to piękna”. 6. Zjawisko horacjanizmu. Twórczość Horacego, motywy zawarte w jego utworach (stoicyzm, epikureizm). H o r a c j a n i z m: nawiązanie do poezji i świata wartości Horacego, charakterystyczne dla poezji europejskiej XVI-XVIII w. "non omnis moriar" - nie wszystek umrę. W Polsce h. dostrzec można w twórczości Kochanowskiego (Pieśni). H O R A C Y - najwybitniejszy liryk starożytnego Rzymu. Wydał m.in. Edopy (wiersze satyryczne) Satyry, Pieśni i Listy. P i e ś n i - obejmują IV księgi. Zbiór cechuje różnorodność podejmowania tematyki - od pieśni poświęconych poszczególnym bogom po utwory autotematyczne., od utworów o akcentach politycznych (pieśni adresowane do Oktawiana Augusta) po pieśni nawiązujące do teamatyki mitologicznej (np. wątki homeryckie), od utworów poruszających problemy etyczne po pieśni miłosne. Z Pieśni H. wyłania się jego program poetycki, akcentujący związek z klasyczną poezją grecką. Przedstawia siebie jako poetę wychowawcę. Przekonany jest o swojej roli w historii, co daje mu poczucie nieśmiertelności: "Non omnis moriar". Jego pomnik, który zostawi tu na ziemi po jego śmierci, jest nie zniszczalny, a jest nim jego poezja, która żyje w jego poezji. Nawiązania do spadku poezji greckiej widoczne są w liryce miłosnej Horacego, zazwyczaj lekkiej, o epigramatycznej(zwięzły utwór poetycki, dowcipny, cechujący się aforystycznością-zwięzłe ujęcie prawdy ogólnej: moralnej, filozoficznej dobitne oraz efektowne i zaskakujące; - ujęcia i wyrazistością puenty, często o charakterze niespodzianki, kontrastu, paradoksu.) formie. W pieśniach miłosnych pojawia się wiele postaci kobiecych, dominuje nastrój pogody i dystansu, słabiej wyeksponowana jest namiętność, silniej zaś ton refleksji nad przemijaniem albo nad walorami duchowymi partnerki. E P I K U R E I Z M: doktryna filoz. wg której przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a jego warunkiem wystarczającym jest brak cierpień, życia codziennego, nie bać się śmierci, moralność. Pożądane są przyjemności duchowe zgodne z moralnością. S T O I C Y Z M: doktryna filoz. szkoły stoików, wg której najwyższą cnotą i warunkiem szczęścia jest życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności. Zachować należy spokój wew., równowagę ducha, nie bać się losu. H o r a c j a ń s k i s t y l ż y c i a: poprzestawanie na małym; pogodzenie się ze śmiercią; bawić się, rozwijać swój intelekt; życie zgodne z prawami natury; cnota i sprawiedliwość; pochwała miłości i przyjaźni duma i świadomość chwały 7. Rodowód liryki i dramatu. Wszystkie rodzaje literackie mają swój początek w kulturze starożytnej Grecji. Liryka pochodzi od dawnych pieśni i modlitw. Natomiast dramat wyrósł z greckich obrzędów ku czci bogów. Wszystkie rodzaje literackie wyróżniają poszczególne cechy. Np. lirykę charakteryzuje forma graficzna, wyrażanie uczuć, emocji, refleksji, podmiot liryczny oraz środki artystyczne. Natomiast dramat – podział na akty i sceny, osoby dramatu, tekst główny i poboczny (didaskalia), napięcie oraz konflikt.