Lalka jest powieścią przedstawiającą, według słów jej autora, naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu. Za ów rozkład, czy może niedorozwój społeczny oskarża Prus pozostałości feudalizmu, ogranicza wynikłe z sytuacji niewoli narodowej, zapóźnienie cywilizacyjne kraju, ciasnotę poglądów jego mieszkańców. Wobec tych, historycznych i społecznych uwarunkowań ponoszą klęskę dwie wielkie ideologie - romantyczna i jej hasła walk niepodległościowych oraz pozytywistyczna, której założenia rozbiły się o mur kastowości , indolencji i bylejakości. Gorycz doświadczeń bohaterów powieści jest wzmocniona wszechobecną ironią towarzyszącą zarówno opisom jak i ocenom.
Akcja utworu toczy się w latach 1878-1879 . Perspektywa czasowa zdarzeń obejmuje jednak trzy pokolenia; przez Pamiętnik starego subiekta sięga aż do czasów napoleońskich . W tęj perspektywie jawią się przemiany społeczne i gospodarcze kraju. Obrazują je dzieje sklepu Minclów, a także losy postaci, ich błyskotliwe kariery bądź upadki . Mamy tu więc obraz życia społeczeństwa w ciągu kilku dziesięciu lat, a ,jednocześnie ,jakby kronikę wydarzeń skoncentrowaną w krótkim odcinku czasowym.
W Lalce została ukazana szeroka panorama życia społeczeństwa, wszystkich jej warstw. Nieco karykaturalny jest wizerunek arystokracji . Bardziej interesująca wydaje się charakterystyka warstwy kupieckiej. Różnorodny i różnobarwny tłum kłębi się w salach sądowych, na Powiślu, w lokalikach Starego Miasta, w miejscach , gdzie rzadko zapuszczają się eleganccy panowie i panie jeżdżący powozami po Krakowskim Przedmieściu. Wszystkich tych ludzi otacza miasto, wszyscy oni toną w realiach i klimacie epoki. Na dziele Prusa odcisnęło się piętno codzienności. Autor unika efektownych opisów , niezwykłych obrazów i zdarzeń, wprowadza natomiast liczne informacje dotyczące pozaliterackich realiów, wykorzystuje materiały kronikarskie.
Społeczeństwo polskie, liche i marne, jest chore, toteż Prusowski jego obraz jest pesymistyczny. Pesymizm ten łagodzony jest lirycznym humorem, który jednak często, przechodzi w ton sarkastyczny; kiedy pisarz kpi z głupoty, brudu, nieładu, patriotycznej frazeologii, klasowej megalomanii itp. Prus podobnie jak Dickens, potrafił wzruszać. Głosił też jak, angielski pisarz, ideę dobroci i miłości, które mogą stanowić panaccum na zło tego świata.
Obraz rzeczywistości w Lalce ukazany jest wielostronnie, przez połączenie dwóch perspektyw narracyjnych - pierwszoosobowej (Rzeckiego) i trzecioosobowej (autorskiej). Prócz tego poglądu na rzeczywistość polską wypowiadają się różni jej obserwatorzy (Szuman, Suzin). Pamiętnik starego subiekta nie tylko pozwolił spojrzeć na postać głównego bohatera z innej perspektywy, lecz także ukazać przeszłość: tradycję powstań, walkę 'za waszą wolność i naszą', losy Wokulskiego itd.
Obiektywny, autorski narrator jest wszechwiedzący: wnika w psychikę i myśli bohaterów, relacjonuje krążące o nich opinie, swobodnie przenosi się z miejsca na miejsce, porządkuje wydarzenia, czasem komentuje je i wyjaśnia. Narracja trzecioosobowa, mimo właściwej powieści realistycznej 'wszechwiedzy', często pozbawiona jest piękna autorskiego. Spotykamy się w niej z wielością opinii przekazywanych, np. w dyskusjach, rozmyślaniach postaci, sądach wyrażonych z perspektywy różnych osób . Ta szczerość opinii, podobnie jak zakończenie utworu, jest dowodem jego otwartości, którą potwierdzają również różnorodne opinie badaczy od stu lat, wciąż na nowo, próbujących znaleźć klucz do zrozumienia Lalki.
Lalka jest największą chyba powieścią polską, wspaniałym dokumentem literackim, niezniszczalnym pomnikiem wzniesionym dziewiętnastowiecznej Warszawie, ukazującym jej wielkość i młodość, piękno i brzydotę . Jest także powieścią nowoczesną, nie ograniczającą się do odtworzenia świata który jest, ale dążącą do odtworzenia świata, który się staje.
