XX lecie

Dwudziestolecie międzywojenne



Motyw domu i bezdomności w literaturze XIX i XXw F. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Można mówić o społecznej bezdomności Raskolnikowa, człowieka samotnego, wyobcowanego i zbuntowanego wobec porządku i zbuntowanego wobec porządku świata. Trudno też nazwać domem tę klitkę, którą Rodion wynajmuje, a która bardziej przypomina szafę lub trumnę niż mieszkanie, przez co działa przytłaczająco i depresyjnie na psychikę. B. Prus "Lalka" Bezdomna jest Magdalenka, której Wokulski pomoże dźwignąć się z upadku i skieruje do domu Wysockiego. S. Żeromski "Ludzie bezdomni" Nigdy nie miał domu doktor Judym. Pochodził z rodziny biednego szewca pijaka, nie było dla niego także domem mieszkanie ciotki, gdzie się wychował; później był także pielgrzymem, nie mającym swego domu. Judym jest także bezdomny w sensie społecznym: nie należy do warstwy, z której wyszedł, a nawet nią gardzi, nie został przyjęty do warstw wyższych, gdzie zawsze będzie postrzegany jako syn szewca z Krochmalnej. Podobnie Joasia, która pracując jako nauczycielka w Warszawie, tułała się po cudzych mieszkaniach, stąd jej marzenia o własnym skromnym domu. Postać inżyniera Korzeckiego wprowadza do utworu inną, metafizyczną wizję bezdomności. Jest to człowiek, któremu nic nie przynosi spokoju, wszędzie uświadamia sobie, że nie ma dla niego miejsca na ziemi, dlatego popełnia samobójstwo, uwalniając się od trosk życia. Bezdomni są wszyscy ci, którzy mieszkają w warunkach urągających godności ludzkiej. Nie są to domy, ale budy, nory, owczarnie (w Warszawie za Żelazną Bramą, w Cisach - czworaki, w Zagłębiu - mieszkania pracowników kopalni). Bezdomni są także ci, których warunki zmuszają do opuszczeni kraju i szukania pracy i szczęścia na obczyźnie (Wiktorowie). S. Żeromski "Przedwiośnie" Można mówić o bezdomności Cezarego Baryki, który w gruncie rzeczy nie ma prawdziwego domu (poza okresem dzieciństwa w Baku). Nie czuje się on szczególnie związany z żadnym z krajów, nie ma także sprecyzowanych poglądów politycznych, trudno też wyraźnie określić jego przynależność klasową. Widząc dom w Nawłoci i atmosferę w nim panującą, twierdzi, że czuje się jak bezpański pies. Moralność mieszczańska w Młodej Polsce i dwudziestoleciu. Młoda Polska - "Moralność pani Dulskiej" – oskarżenie mieszczaństwa o dwulicowość (moralność tylko na pokaz), obłudę, prymitywizm, brak wyższych aspiracji, bezideowość, kołtuństwo, filisterstwo. Dwudziestolecie – „Granica” – ukazanie dulszczyzny mieszczan, którzy stwarzają pozory zamożności, nie mają poczucia estetyki, gardzą ludźmi z niższych klas, użalają się nad sobą, nie walczą o poprawienie sytuacji w Polsce. "Granica" jako powieść psychologiczna - przedstawienie zakończenia utworu na jego pierwszych stronach mobilizuje do analizy ukazanych wydarzeń - nietypowa sytuacja trójkąta mąż, żona, kochanka mobilizuje do analizy ich zachowań, stwarza studium postaci - utwór zadaje pytanie o możliwości poznania człowieka przez samego siebie, czyli jak daleko sięga samoanaliza - analiza psychiki bohaterów stwarza pytanie: gdzie jest granica między subiektywnym a obiektywnym punktem widzenia, która pozwala prawidłowo oceniać siebie i innych ludzi. "Granica" – znaczenie tytułu Granica społeczna – pomiędzy różnymi klasami społecznymi: zubożałe ziemiaństwo (rodzice Zenona), mieszczaństwo (Kolichowska, Elżbieta), arystokracja (Tczewscy), biedota wiejska (Justyna z matką) i miejska (mieszkańcy Suteren np. Gołąbska) Granica moralna – jej przekroczenie prowadzi do skrzywdzenia innego czlowieka, przekroczyl ją Zenon. Granica odporności psychicznej – po której przekroczeniu czlowiek przestaje być sobą (wiele razy przekracza ja Zenon, gdy pzowala na ciągłe ingerencje w swoje życie). Granica psychologiczna – do jakiego stopnia można poznać siebie i drugiego człowieka? Człowiek jest zbyt skomplikowany, by go ocenić jednoznacznie, stanowi syntezę sprzecznych ze sobą cech charakteru, pragnień itp. Granica filozoficzna – pytanie o możliwość poznania ostatecznej prawdy. Człowiek może poznać świat tylko w sposób ograniczony, czasem kosztuje to zbyt wiele wyrzeczeń. "Przedwiośnie" jako powieść pytań i odpowiedzi 1) Czy za wszystkie problemy Polski można winić zabrcow? Nie. Ten mit upada w zderzeniu z rzeczywistością. Po odzyskaniu niepodleglości Polska ciągle jest słaba i biedna. 2) Czy rewolucja ma sens? Nie. Prowadzi do bezsensownego mordu, rzezi, budzi najgorsze intynkty, ożywia dawne spory (niechęć Ormian do Tatarów). 3) Czy komunizm ma sens? Nie. Komuniści wdzierają się do domów i kościołów, to nie ustrój, ale grabież. 4) Czy postęp technologiczny może uratować kraj? Nie. Założenia są nie do zrealizowania, nie ma funduszy, mit o szklanych domach to kłamstwo. 5) Czy program powolnych reform (silna waluta, zrównanie klas społecznych) (Gajowiec) to dobra droga? Cezary uważa, że nie. Jest to zbyt powolne postępowanie, a zrównanie klas społecznych jest niemożliwe, zbyt wiele ich dzieli (kontrast: bogate, próżniacze ziemiaństwo - biedota klasy robotniczej). 6) Czy możliwe jest przejęcie władzy przez robotników? Nie. Powieść ukazuje ciemnotę i degenerację tej warstwy. Są biedni, odarci z moralności, żyją jak zwierzęta (starych ludzi wyrzuca się na mróz, by szybciej umierali). 7) Czy ma sens kolejna wizja polepszenia sytuacji kraju – zniesienie granic w Europie? Nie. Burżuazja nie zrezygnuje ze swoich majątków dla dobra ogółu. Poza tym nie po to walczono o niepodległość. Autor „Przedwiośnia” przestawia kilka dróg odbudowy kraju, ale żadna nie jest właściwa. Różne typy powieści dwudziestolecia „Granica” – powieść psychologiczna (opis wyżej) „Ferdydurke” – powieść awangardowa (prototyp ‘noveau roman’). Przykład przesilenia gatunku. - nowatorstwo - bohater to człowiek ciągle nie ukształtowany, zagubiony. - brak tradycyjnego układu zdarzeń w fabule. - brak granicy między światem realnym a wyobrażeniami bohatera. - specyficzny język (słowa-klucze typu: upupić, przyprawić gębę). Naśladowanie i ośmieszanie cudzych wypowiedzi (mowa Syfona). - absurd (30-letni człowiek w szkole). - groteska (wyolbrzymienie, karykatura, np. szczekający chłopi, pojedynek na miny). - paradoks (ukazanie prawdy przez zestawienie sprzeczności, np. lekcja języka polskiego demaskująca stosunek ludzi do literatury, fałsz jej nauczania). - prowokacje estetyczne i moralne. „Przedwiośnie” – powieść-dyskusja ideowa, nieudana próba wskazania drogi do odbudowy Polski (opis wyżej) Tomasz Judym i Zenon Ziembiewicz – charakterystyka porównawcza Różnice: - Judym z biednej rodziny robotniczej, Ziembiewicz ze zubożałej szlachty - po studiach Zenon zostaje karierowiczem, Judym społecznikiem - Judym rezygnuje z życia osobistego by nie zostać dorobkiewiczem, Zenon ulega tej postawie Cechy wspólne: - dzieciństwo jako obraz zepsucia: Judym – wiecznie pijany ojciec, Ziembiewicz – niemoralny ojciec - mimo trudnych warunków kończą studia i pełni ideałów wkraczaja w dorosłe życie - są słabi psychicznie, oboje źle sobie radzą z pierwszymi niepowodzeniami w życiu - potrafią dostrzec problemy społeczne, takie jak bieda na wsiach itp. - ich życie kończy się klęską Cezary Baryka vs. Zenon Ziembiewicz – dwie postawy i dwie drogi życiowe 1) Dzieciństwo: Baryka, dziecko polskiej rodziny, wychowuje się w Baku, mało związany z Polską. Rewolucja to dla niego oderwanie się od szkolnej rzeczywistości, zatraca się w anarchii, młody, naiwny, podatny na idee rewolucjonistów, gdy zaczyna rozumieć swój błąd jest za późno. Ziembiewicz – wychowuje się w domu zubożałej szlachty. W gimnazjum przeżywa nieudana miłość. Idealista, nie chce powielać błędów swojego ojca (niewierność żonie, nieczułość na losy kraju itp.) 2) Dalsze losy: Baryka poznaje Gajowca, dawnego kochanka swojej matki, który finansuje jego studia. Wstępuje do wojska, walczy z bolszewikami. Później trafia do Nawłoci, gdzie przeżywa burzliwy romans z zaręczoną Laurą. Szuka miesjca w życiu, przypatruje się problemom kraju. Ostatecznie wraca na studia do Warszawy. Zenon również przeżywa krótki romans z kucharką Justyna w czasie wakacji. Studiuje i współpracuje z pismem „Niwa”. Coraz bardziej zależny od Czechlińskiego. Żeni się z Elżbietą. Justyna stanowi problem, Zenon daje jej pieniądze na usunięcie ciąży. Zostaje prezydentem, ale nie radzi sobie z realizacją swoich postulatów. 3) Śmierć Cezary pod wpływem depresji po nieudanym związku z Laurą i zwątpieniu w ideały odbudowy kraju przyłącza się do manifestacji, gdzie zostaje zastrzelony. Zenon jako prezydent staje się ofiara agresji strajkujących ludzi, zostaje posądzony o wydanie rozkazu strzelania do tłumu, ciągle manipulowany przez Czechlińskiego. Chora psychicznie Justyna oblewa go kwasem. Przegrany Zenon popełnia samobójstwo. 4) Symbolika: Cezary – poszukiwania miejsca na świecie i drogi do walki o Polskę; Zenon – upadek moralny, zaprzedanie siebie dla kariery, niemoralność, powielanie błędow ojca, którym kiedyś gardził. Barbara i Bogumił, bohaterowie „Nocy i Dni” Marii Dąbrowskiej – dwie postawy wobec życia i świata. Bogumił – ekstrawertyk (otwarty na świat), twardo stąpa po ziemi, bliski naturze i innym ludziom. Obowiązkowy, ciężko pracuje, wytrwale radzi sobie z trudnościami, jest życzliwy dla innych, akceptuje ich słabości i pomyłki, stara się im pomagać. Bardzo kocha Barbarę. Barbara – jego całkowite przeciwieństwo. Introwertyczka, skupiona na swoich przeżyciach, chowa się i broni przed światem zewnętrznym, marzycielka. Jej frustracja i smutek wynika z nieakceptowania świata takim jakim jest. Uzurpuje sobie prawo do czegoś lepszego. Odczuwa wyższe problemy, których wieś nie zapewnia. Marzy o romantycznej miłości jaką kiedyś obdarzyła. Jest związana z mężem ale nie uważa go za miłość swojego życia. „Gęba, przed którą nie ma ucieczki” – egzystencjalizm uwięziony Witolda Gombrowicza Człowiek Gombrowicza to istota społeczna. Żyje dla ludzi nie dla siebie. Nie posiada osobistego charakteru, ale zbiór form, za pomocą których komunikuje się z innymi ludźmi, buduje w ich oczach swój wizerunek. Nie jest w stanie istnieć bez swojej pozy, nieustannie dostosowując się do ogólnie przyjętych zasad kultury, zachowania, stylu bycia. Jest on twórcą i jednocześnie niewolnikiem formy, ponieważ choć może mu się wydawać, że stwarza pozy, tak naprawdę to one stwarzają jego. Pośród form zatraca swoją prawdziwą osobowość. Żywa istota jest ukryta pod skorupą mechanicznych, schematycznych systemów zachowań, ( narzucona przez siebie, lub innych, dziecinność, nowoczesność, czy też prostactwo). Człowiek może próbować wyzwolić się od formy, lecz jest to nie możliwe. Formy są niezbędne do zaistnienia w społeczeństwie. Nawet język, jako podstawowy warunek i środek porozumiewania się, także jest formą. Wszystko co człowiek może osiągnąć to dystans wobec formy, który otwierając drogę ku oryginalności, jest jedynym sposobem by osiągnąć prawdziwą wolność. Katastroficzna wizja kultury w „Szewcach” Stanisława Ignacego Witkiewicza Wizja świata przedstawiona w "Szewcach" ma charakter katarstroficzny - Witkiewicz pokazuje świat wstrząsany nieustannymi przewrotami, rewolucyjnym wrzeniem. Stary świat mieszczańsko - arystokratyczny Prokuratora Scurv'ego i Księżnej jest zdegenerowany, skazany na zagładę. Wydaje się bowiem, że nadciągają czasy rządów motłochu nie przygotowanego do sprawowania władzy, czasy sponiewierania i zdegradowania jednostki (traktowanie Prokuratora), upadku kultury. Dla fanatycznego indywidualisty, jakim był Witkiewicz jest to perspektywa przerażająca. Programy poezji dwudziestolecia Skamander Wywodzi się z grupy pikadorczyków, organizatorów słynnych imprez w kawiarni „Pod Pikadorem”, które były satyrą antymieszczańską, głosiły „sztukę na sprzedaż” i odejście od poetyckiej chwały. - Skład grupy: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń (Leszek Serafinowicz), Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński. - Nazwa: pochodzi od mitologicznego źródła o nazwie Skamander. Twórcy tej grupy poetyckiej nazwę wzięli z Akropolis Stanisława Wyspiańskiego. Nazwali tak również miesięcznik poetycki, który stał się wykładnią postulatów skamandrytów. - Postulaty: a) programowa zapowiedź bezprogramowości (programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane). Poeci Skamandra nie chcą określać wspólnego programu, łączy ich przyjaźń, mają jednakowe ogólne poglądy na temat poezji, ale obierają różne techniki pisarskie; b) prawo do swobody i niechęć do patosu; c) poeta ma być rzemieślnikiem, uczciwie pracującym, a nie „nadludzką istotą”; d) młodość jest głównym tematem i siłą twórczą poezji skamandrytów. Skamandryci podkreślali potrzebę silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swą wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, wiersze satyryczne i felietony. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka, wprowadzili do poezji język potoczny. Twierdzili, że poeta to zwykły człowiek wciśnięty w tłum, a poezja jest polem do popisu dla wszystkich tematów. Lata trzydzieste to koniec działalności Skamandra. Drogi przyjaciół rozeszły się, poróżniły ich między innymi poglądy polityczne. AWANGARDA KRAKOWSKA - grupa zajmowała się nowatorską działalnością intelektualną, zwłaszcza artystyczną, głosiła m.in. konieczność zbliżenia poezji do cywilizacji technicznej. Ukształtowała się na początku lat dwudziestych. Poeci awangardy skupiali się wokół czasopisma „Zwrotnica”, które ukazywało się w Krakowie w dwóch seriach, w latach 1922-23 oraz 1926-27. - Skład grupy: Tadeusz Peiper - teoretyk grupy; po powrocie z Hiszpanii wydał programowe książki o tytułach: Nowe usta i Tędy. Pozostali członkowie grupy: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski i Jalu Kurek. - Program Awangardy Krakowskiej to idea nowej sztuki. Główny temat poezji to 3M, czyli miasto, masa, maszyna. Główne założenia techniczne to praca nad językiem poetyckim (precz z watą słów!). Sens poezji tkwi w skrócie i sile metafory, w kondensacji znaczeń słowa. Metafora odpowiadała najlepiej ukształtowanym pod wpływem współczesnej cywilizacji sposobom odczuwania, umożliwiała osiągnięcie maksymalnej ekonomiczności wypowiedzi. - Poeta nie jest kapłanem, nie jest beztroskim lekkoduchem. Jest natomiast poważnym rzemieślnikiem, osobowością roboczą, pracującą w materiale słowa. - Według członków Awangardy Krakowskiej nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowego modelu człowieka, nowych form życia, powinna uczestniczyć w nurcie przemian, a także likwidować przepaść, jaka wytworzyła się między osiągnięciami cywilizacji a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nowych warunków. Grupa przestała istnieć w latach trzydziestych, lecz nawiązywały do jej założeń inne ugrupowania poetyckie XX-lecia międzywojennego, których wspólna nazwa to Druga Awangarda. Najważniejsza wśród nich była Awangarda Lubelska. AWANGARDA LUBELSKA (1927-1939) - Najwybitniejszym przedstawicielem był Józef Czechowicz. - Awangarda Lubelska nawiązuje do Awangardy Krakowskiej zamiłowaniem do metafory, przejmuje od niej zasadę poetyckich skrótów. Przywołuje też tradycyjne tematy (uczucia, wieś, krajobrazy). - Założenia poezji Czechowicza: a) poezja jest muzyką; b) materiał poezji to skojarzenia, psychiczne wrażenia człowieka, sny; c) poezja powinna głosić postulaty moralne; d) tematyka wierszy powinna nawiązywać do tradycji.

Powrót