Geografia

Geografia fizyczna



ATMOSFERA – mieszanina dziesięciu rożnych gazów, z przewaga azotu i tlenu. Pozostałe to głownie argon, niewielka ilość dwutlenku węgla, hel i neon. Występują także w atmosferze nieznaczne ilości dwutlenku siarki, amoniaku, tlenku węgla, ozonu i pary wodnej. Obecne są w niej również zanieczyszczenia w postaci gazów, cząsteczek dymu, soli, pyłów i popiołów wulkanicznych. Budowa atmosfery jest warstwowa. Kryterium podziału to: ciśnienie, gęstość i temperatura gazów, zmieniające się wraz z wysokością. Biorąc za podstawę zmiany temperatury wyróżnia się pięć warstw przedzielonych strefami przejściowymi, zwanymi pauzami. Troposfera jest warstwa najcieńsza, sięgającą do wysokości 7 km nad biegunami, 17 nad równikiem (zależne od temperatury, ruchu obrotowego, siły ciężkości). Jest to warstwa najcieplejsza, gdyż ogrzewają ja promienie słoneczne odbite od powierzchni Ziemi. W miarę oddalania się od Ziemi temperatura spada do około -55oC w górnej troposferze. Zachodzą w niej pionowe (konwekcyjne) i poziome ruchy mas powietrza, kształtujące pogodę i klimat. Zawarta jest w niej prawie cała para wodna planety. TROPOPAUZA Stratosfera rozciąga się do wysokości 50 km nad powierzchnią Ziemi. Zachodzą w niej silne poziome ruchy powietrza, tzw. prądy strumieniowe, które okrążają całą Ziemię. Pyły wulkaniczne i wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia dostające się do wyższych warstw atmosfery są przez nie rozprzestrzeniane wokół całego globu ziemskiego. Jej górna cześć (wys. ok. 20-30 km) zawiera ozon tworzący warstwę ozonowa (ozonosferę). Wraz z wysokością zmienia się temperatura; w dolnej warstwie utrzymuje się temp. – 50oC, natomiast natomiast górnej nastepuje szybki wzrost do 0oC, ponieważ ozon zatrzymuje większość szkodliwych promienie nadfioletowych dochodzących ze Słońca. STRATOPAUZA Mezosfera – sięga do wysokości ok. 80 km; następuje w niej ponowny szybki spadek temperatury wraz z wysokością, do ok. – 90oC MEZOPAUZA Termosfera (Jonosfera) górna granica tej warstwy aha się prawdopodobnie między 300 a 800 km. Następuje w niej gwałtowny wzrost temperatury, do ok. 1500oC co związane jest z występowaniem znacznej ilości swobodnych elektronów i jonów powstałych w wyniku jonizacji atomów i cząstek gazu atmosferycznego, które pochłaniają promieniowanie słoneczne poprzez cząsteczkowy tlen i azot. Warstwy jonów odgrywają ważną rolę przy odbijaniu sygnałów radiowych wokół naszej planety. Fale radiowe, wysyłane przez nadajnik, przedostają się przez atmosferę, odbijają się od warstw jonosfery i trafiają ponownie na Ziemię. Występują tu zjawiska zorzy polarnej (świecenia zjonizowanych cząsteczek tlenu i azotu). Egzosfera to zewnętrzna część atmosfery ziemskiej odległa sięgająca do około 2000 km (wyżej niepostrzeżenie przechodzi egzosferze przestrzeń kosmiczną). Temperatura ponownie spada do ok. - 270oC. Wraz ze wzrostem wysokości oprócz temperatury zmienia się także ciśnienie powietrza i jego skład chemiczny. Im wyżej tym powietrze jest rzadsze i lżejsze, ciśnienie maleje.W egzosferze nie ma prawie wcale gazów. Trafiają się w niej tylko nieliczne atomy wodoru i helu, które ulatują z pola grawitacyjnego Ziemi w przestrzeń kosmiczną. 1.GLEBY - najbardziej zewnętrzna warstwa litosfery, będąca mieszaniną substancji mineralnych i próchnicy(substancji organicznych), w jej skład wchodzą również mikroorganizmy i drobne zwierzęta. 2. Proces glebotwórczy- ogół procesów prowadzących do powstania gleb: - procesy przygotowawcze- wietrzenie, rozdrabnianie skał - właściwe procesy glebotwórcze- na zwietrzałej skale osiedlają się pierwsze organizmy, a ich szczątki są podstawą do rozwoju kolejnych pokoleń i zwiększania liczby gatunków. - procesy przemieszczania produktów wietrzenia i resztek organicznych- powoduje to ubytek pewnych składników w jednym miejscu i gromadzenie ich w innym 3. Profil glebowy to pionowy przekrój gleby, składający się z poziomów genetycznych, formujących się podczas procesu glebotwórczego. Poziomy genetyczne odróżniają się barwą, zawartością substancji mineralnych, miąższością, grubością warstw. 4. Podstawowy model profilu glebowego: - skała macierzysta - skała macierzysta częściowo zwietrzała - poziom glejowy - poziom brunatnienia - poziomu wmywania (iluwialny) - poziomu wymywania (eluwialny) - poziomu próchniczego- humus Tylko 1/3 powierzchni lądów pokryta jest glebami nadającymi się do uprawy. Geograficzne rozmieszczenie gleb podlega: - strefowości - piętrowości - mikro-stref( gleby kotlin górskich) - astrefowość- dotyczy ona głównie gleb dolin rzecznych 5. Strefowość gleb: - klimat równikowy: żółtoziemy, czerwonoziemy, gleby laterytowe - klimat podrównikowy- czerwone laterytowe, czarnoziemy tropikalne, czerwonoziemy(czerwono-bure) - klimat ciepły + pora deszczowa- czerwone laterytowe - suche sawanny, prerie- czarne gleby tropikalne - podzwrotnikowy śródziemnomorski- gleby brązowe - około-zwrotnikowy wilgotny- żółtoziemy, czerwonoziemy - umiarkowany ciepły- brunatne, płowe, czarnoziemy, kasztanowe, buroziemy, szarobure 6. Charakterystyka gleb: Strefowe: - tundrowe – występują na wieloletniej zmarzlinie w klimacie subpolarnym; są płytkie i słabo wykształcone; zawartość próchnicy wynosi w nich tylko 1-2%; uprawiane są rzadko, jedynie po odpowiednich zabiegach rolniczych. Występują na północnych krańcach kontynentów: Europy, Azji, Ameryki Pn. - bielice – powstają w klimacie umiarkowanym chłodnym; są typowe dla strefy lasów iglastych; poziom próchniczy mają wysoko rozwinięty; wysoka kultura rolna (nawadnianie, nawożenie) zmienia właściwości fizyczne i chemiczne gleby, powodując jednocześnie wzrost zasobności w próchnicę do 2-3%.Występują na obszarach pn. i śr. Europy, na Nizinie Wschodnioeuropejskiej, na obszarach Kanady i w pn. części USA. (skała macierzysta – piasek) - brunatne i płowe – występują w klimacie umiarkowanym morskim; charakteryzują się zawartością próchnicy w granicach 2-3 %; są typowe dla strefy lasów mieszanych i liściastych; dają wysokie plony przy odpowiednim, intensywnym nawożeniu. Występują na terenach zach. Europy na terenach Azji (Mandżuria, Korea, Japonia), w Afryce Pd., we wsch. Części Australii i pn-wsch części USA. (skała macierzysta - glina) - czarnoziemy – tworzą się na lessach klimatów umiarkowanych, maja bardzo bogaty poziom próchniczy 8-5 %; zawierają dużo składników odżywczych, są bardzo żyzne. Występują w pd. – wsch. Australii, na Ukrainie, na obszarze pampy argentyńskiej, na preriach Ameryki Pn. - kasztanowe – gleby obszarów ciepłych i suchych, typowe dla stepów, o zawartości próchnicy 3-4 %; odpowiednio nawadniane dają wysokie plony. Występują na części obszarów prerii w USA, w pd. Argentynie, w Eurazji na pn od M. Kaspijskiego i J. Aralskiego, w centralnej Mongolii, na obszarach pd. – zach. Australii i na pn od Kalahari. - szaroziemy pustynne – brak roślinności i niski poziom wody powodują niski poziom próchnicy 1-1,5 % i szybki jej rozkład, dają glebom ledwo szarawe zabarwienie; na olbrzymich obszarach pustyń brak jest w ogóle gleby, ponieważ warstwa zwietrzeliny nie jest tu przetworzona przez organizmy żywe. Pustynne grunty, po dłuższych i bardzo kosztownych procesach nawadniania i odsalania, mogą nadawać się do uprawy. Występują na obszarach największych pustyń świata, np. Sahara, pustynie w Azji i Australii. - czerwonoziemy – (żółtoziemy, lateryty) gleby obszarów okołorównikowych, czerwona barwa tych gleb pochodzi od dużej zawartości zw. Żelaza, są one ubogie w próchnicę ok. 1% , gdyż mimo że rozkład ciał organicznych przebiega bardzo szybko (wysoka temperatura), duża ilość opadów powoduje niszczenie warstwy próchniczej; są to gleby mało urodzajne, trudne do uprawy. Występują na obszarach Amazonii, Ameryki Środkowej, Afryki równikowej i pn Australii. Astrefowe: - mady – występują wzdłuż dolin rzecznych i na obszarach delt, są bardzo żyzne i bogate w próchnicę; powstają w wyniku osadzania ilastych i organicznych substancji w czasie wylewów rzek. - rędziny – tworzą się na podłożu wapiennym, głównie w klimatach umiarkowanych; są płytkie, ale zasobne w próchnicę, urodzajne, ale trudne do uprawy; na obszarach klimatu środziemnomorskiego tworzą odmianę o mniejszej zawartości próchnicy, tzw. „terra rosa” - gleby bagienne – tworzą się na terenach występowania bagien, są mało urodzajne nawet po osuszeniu. - czarne ziemie – występują na obszarach pobagiennych, przy obniżonym poziomie wód gruntowych, na terenach zanikających jezior; są bardzo żyzne, ale trudne do uprawy. - gleby górskie – występują na obszarach wysokich gór świata, nie posiadają wykształconego profilu glebowego, są płytkie i mało żyzne. SKAŁY są zespołem minerałów jednego lub kilku rodzajów utworzonych w określonych procesach geologicznych. Ze względu na ich pochodzenie, dzielimy je na: - skały magmowe - skały osadowe - skały metamorficzne SKAŁY MAGMOWE. Powstają wskutek przedzierania się magmy przez litosferę, jej zastygania i krystalizacji w głębi Ziemi lub też zastygania law na powierzchni. (Stop krzemianowy, w skład którego oprócz krzemionki wchodzą: Fe, Mg, Ca, Na oraz substancje lotne, np. Cl, CO2 oraz przegrzane roztwory wodne. Podział: - głębinowe – powstają w głębi Ziemi w procesach powolnego zastygania magmy (w warunkach wysokiego ciśnienia) mają one strukturę jawnokrystaliczną, tzn. posiadają widoczne gołym okiem wykształcone minerały, są to skały ciężkie, twarde, odporne na zniszczenia. Przykłady: granit, sjenit, dioryt, gabro. - wylewne – powstają na powierzchni w procesie gwałtownego zastygania magmy, mają strukturę skrytokrystaliczną (kryształy nie są widoczne gołym okiem, lawa stygnie tak szybko, że nie ma czasu na wykształcenie kryształów, przykłady: bazalt, andezyt, melafir) lub porfirową (stygnięcie i krystalizacja rozpoczęły się pod ziemią, jednak kolejny wybuch wulkanu wyrzucił je na powierzchnie, gdzie proces krystalizacji został przerwany, przykład: porfir) Skały magmowe można podzielić tez ze względu na odczyn: - kwaśny, bogaty w krzemionkę – np. granit - zasadowy, ubogi w krzemionkę – np. gabro SKAŁY OSADOWE. Powstają najczęściej wskutek procesów wietrzenia. Wietrzenie powoduje najczęściej rozluźnienie spoistości skał i ich rozdrobnienie. Podział: - okruchowe- powstają w wyniku niszczenia innych skał wskutek wietrzenia lub erozji, mogą to być skały luźne (okruchy nie są ze sobą połączone) oraz zwięzłe (okruchy scementowane drobnym materiałem, spojone lipiszczem). Przykłady: żwir, zlepieniec, piasek ( > 2 ), piaskowiec, less, muł ( < 0.1 ), mułowiec, glina ( < 0.01 ). - organiczne – powstałe na skutek nagromadzenia szczątków roślinnych lub zwierzęcych, jak również w wyniku ich działalności. Podział: -pochodzenia roślinnego: węgiel kamienny i brunatny, torf; -pochodzenia zwierzęcego: węglowodory – gaz ziemny, ropa naftowa, wosk ziemny, asfalt naturalny; wapienie – wapień muszlowy, wapień koralowy, kreda pisząca - chemiczne – powstałe poprzez wytracanie minerałów z roztworów (głównie w trakcie parowania wód morskich) – przykład: gips, anhydryt, sól kamienna, sól potasowa. SKAŁY PRZEOBRAŻONE (METAMORFICZNE). Tworzą się ze skał magmowych i osadowych, pod wpływem działania wysokiej temperatury, ciśnienia i procesów chemicznych. Zależnie od czynnika przeobrażającego, wyróżniamy: - metamorfizm kontaktowy – czynnikiem przeobrażającym jest wysoka temperatura (zetknięcie skały z magmą) - przykład: marmur powstający z wapienia - metamorfizm dynamiczny – czynnikiem przeobrażającym jest wysokie ciśnienie – przykład: łupki - metamorfizm regionalny – czynnikiem przeobrażającym jest wysokie ciśnienie i temperatura, skały zostały przeniesione w te warunki z innego terenu przez ruchy skorupy ziemskiej – przykład: gnejs powstający z granitu. Wykorzystanie skał: - budownictwo – skały magmowe ( granit i bazalt ) i przeobrażone ( gnejs ) ze względu na dużą odporność na czynniki niszczące jak i walory estetyczne wykorzystywane są w budownictwie. Surowcem budowlanym jest wiele skał osadowych ( piaskowce, piaski, żwiry) - ceramika – skały osadowe (gliny, iły) - przemysł cementowy – wapienie, margle - ogrodnictwo – torfy - energetyka – węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa - przemysł nawozów mineralnych i wielu artykułów chemicznych – potas, fosfor, siarka, sód - przemysł spożywczy – sól kamienna JEZIORO to naturalne zagłębienie lądu wypełnione wodą, które nie ma połączenia z morzem. 1. Najwięcej jezior znajduje się na terenach byłych zlodowaceń w północnych częściach kontynentu europejskiego i amerykańskiego oraz w wysokich górach. 2. Na powstanie jezior wpływ mają: - ukształtowanie powierzchni - istnienie zagłębień, w których może gromadzić się woda - budowa geologiczna - skały nieprzepuszczalne, które zatrzymują gromadząca się wodę - warunki klimatyczne - wystarczająco wysokie opady i temperatura nie powodująca intensywnego parowania 3. Podział ze względu na pochodzenie misy jeziornej i pochodzenie wody w jeziorze: A) polodowcowe - powstałe na skutek akumulacyjnej i erozyjnej działalności lądolodów i lodowców górskich; ze względu na powstanie misy jeziornej, wyglądu i kształtu dna dzielimy je na: - morenowe - powstałe na skutek wypełnienia woda zagłębień na obszarach zarówno moreny dennej jak i moren czołowych w wyniku nierównej akumulacji osadów morenowych; maja one rozwiniętą linie brzegowa oraz dużą powierzchnie, np. Sniadrwy, Mamry, niektóre jeziora Finlandii - rynnowe - wypełniające podłużne, niekiedy na dziesiątki kilometrów, zagłębienia powstałe w wyniku erozyjnej działalności rzek płynących często pod ciśnieniem pod lądolodem lub lodowcem (np. Radunskie, Jeziorak, Tałty, Bełdany, Nidzkie), a także wyżłobione przez lód - oczka - wytopione z brył martwego lodu, zagrzebanych pod utworami morenowymi i sandrowymi, lub powstałe w wyniku eworsyjnej działalności wód roztopowych w lądolodzie, np. Hańcza - cyrkowe (karowe) - powstałe na skutek wyoranie przez lodowiec misy jeziornej w skalnym podłożu w obrębie dawnego pola firnowego w górach, np. Czarny Staw, Morskie Oko B) tektoniczno-lodowcowe - powstałe w wyniku ruchów skorupy ziemskiej tworzących wielkie zagłębienia i obniżenia, przemodelowane przez lądolód, wypełnione następnie woda z topniejącego lądolodu, np. Wielkie Jeziora w Ameryce Północnej C) tektoniczne - powstałe w wyniku ruchów skorupy ziemskiej, w zapadliskach i rowach tektonicznych, np. Tanganika, Bajkał D) reliktowe - powstałe w wyniku ruchów tektonicznych powodujących odcięcie dawnych mórz od oceanów, np. morze Kaspijskie E) wulkaniczne - powstałe w kraterach wygasłych wulkanów, wyplenione woda pochodzenia atmosferycznego, np. Albano we Włoszech, jeziora na Jawie F) kosmiczne - powstałe w wyniku wypełnienia woda kraterów powstałych po uderzeniach meteorytów, np. Crater Lake w USA G) krasowe - powstałe w zagłębieniach utworzonych wskutek rozpuszczenia węglanu wapnia w skałach H) nadbrzeżne - powstałe przy brzegach mórz na skutek odcięcia zatok mierzejami, np. Łebsko, Gardno, Jamno I) przyrzeczne - (starorzecza) - powstałe w opuszczonych meandrach, będących częścią dawnego koryta rzeki. 4. Najgłębszym jeziorem świata jest Bajkał (1620 m), które jest również największym zbiornikiem wody słodkiej. 5. Największym jeziorem jest Morze Kaspijskie o powierzchni 371 000 km2. WODY PODZIEMNE 1. Podział ze względu na głębokość warstwy wodonośnej: - Wody zaskórne - zatrzymane na nieprzepuszczalnym podłożu, występują blisko powierzchni gruntu i ulęgają wpływom warunków atmosferycznych (temperatura, opady). Ulęgają łatwo zanieczyszczeniu i nie nadają się do picia. - Wody gruntowe - leżą na większych głębokościach, nie podlegają bezpośrednio wpływom warunków atmosferycznych. Maja stałą temperaturę, a dzięki grubej warstwie filtrującej, która zalega nad nimi, nie ulegają zanieczyszczeniu i nadają się do picia. W zależności od wielkości zasilania poziom ich ulega wahaniom. W okresach długotrwałej suszy poziom ich ulega obniżeniu. 2. Budowa geologiczna i morfologiczna terenu ma zdecydowany wpływ na występowanie wód artezyjskich. Pod powierzchnią ziemi występują na przemian warstwy przepuszczalne i nieprzepuszczalne. Jeżeli tworzą one nieckowate zagłębienia, to woda wypełnia dno niecki znajduje się pod ciśnieniem wód napływających z wyższych poziomów Zasilanie w wodę basenów artezyjskich odbywa się często na obszarach bardzo odległych, gdzie warstwa przepuszczalna wychodzi na powierzchnie i wchłania wody opadowe. Po przebiciu warstwy nieprzepuszczalnej woda w wyniku ciśnienia hydrostatycznego podnosi się, samoczynnie wytryskując na powierzchnie. Największe skupisko studni artezyjskich znajduje się na terenie Wielkiego Basenu Artezyjskiego w Australii. 3. Wody głębinowe znajdują się bardzo głęboko pod powierzchnią Ziemi. Mogą tworzyć one ogromne zbiorniki lub występować w postaci wód szczelinowych. Wody te są silnie zmineralizowane i mogą mieć podwyższoną, a nawet wysoka temperaturę. Skład chemiczny tych wód pozwala podzielić je na: - solanki - o przeważającej ilości soli kamiennej i soli magnezu - szczawy - z rozpuszczonymi kwaśnymi węglanami wapnia, sodu i domieszką żelaza - radoczynne - zawierające niewielkie ilości pierwiastków promieniotwórczych 4. Niektóre wody mineralne wykorzystywane są w lecznictwie. 5. Zdarza się, że wody te samoczynnie wydostają się na powierzchnie Ziemi jako gorące źródła. Jeżeli gorąca woda wydobywa się w regularnych odstępach czasu w postaci fontanny, tworzy gejzer. Występowanie gorących źródeł związane jest z obszarami wulkanicznymi. 6. Źródła - wody podziemne samoczynnie wydobywające się na powierzchnie. Wypływają one pod wpływem siły ciężkości lub ciśnienia hydrostatycznego. Źródła występują najczęściej na obszarach górskich i dają początek strumieniom i rzekom. Maja one stałą temperaturę odpowiadającą średniej rocznej temperaturze powietrza danego terenu. RZEKI 1. Cieki - wody pochodzące z opadów atmosferycznych, topniejących lodowców, spływające w dół pod wpływem ciężkości. Cieki łącząc się ze sobą w strugi, potoki i strumienie, tworzą rzeki. 2. System rzeczny - rzeki łączące się ze sobą i kończące się wspólnym ujściem do zbiornika wodnego. System rzeczny tworzy wiec rzeka główna wraz z dopływami. Rzeka główna uchodzi bezpośrednio do morza lub innego zbiornika wodnego, nie będąc dopływem żadnej innej rzeki. W zależności od głębokości zbiornika wodnego powstaje ujście rzeczne, zwane deltą lub estuarium. 3. Dorzecze - obszar, na którym znajduje się system rzeczny. 4. Zlewisko to obszar, z którego wody wielu systemów rzecznych spływają do jednego zbiornika wodnego. 5. Naj.. Najdłuższa rzeka - Nil 6671 km Największe dorzecze i największy system rzeczny - Amazonka 7 180 tys. km2 Największa delta - Amazonka 100 000 km2 Największe zlewisko - Ocean Atlantycki 51,1% rzek świata 6. Obszary bezodpływowe to tereny, z których rzeki nie spływają do mórz lub oceanów, lecz znikają po drodze. Na tych obszarach występują tzw. rzeki okresowe, prowadzące wodę tylko okresowo w porze deszczowej lub sporadycznie, w czasie bardzo silnych opadów burzowych (rzeki epizodyczne). 7.Ustrój (reżim) rzeki to sposób jej zasilania, określa się go na podstawie wieloletnich obserwacji rodzaju i przebiegu zasilania. Na ustrój rzeczny ma również wpływ budowa geologiczna, ukształtowanie powierzchni i szata roślinna okolicznych terenów. 8. Klasyfikacja ustrojów rzecznych: a) ustrój deszczowy - wahania stanu wód zależą od rozkładu opadów w ciągu roku: b) ustrój deszczowy - oceaniczny - ustrój deszczowy - monsunowy - ustrój deszczowy międzyzwrotnikowy - ustrój deszczowy równikowy c) ustrój lodowcowy - wahania stanów wód związane są z topnieniem lodowców w porze letniej d) ustrój śnieżny - wysokie stany wód występują w okresie topnienia śniegu wiosną, niskie - jesienią; rzeki o tym ustroju są przez większą część roku zamarznięte e) ustrój złożony - wahania stanu wód na są następstwem rożnych sposobów zasilania (Wisła, Odra). 1. Pogoda - to chwilowy stan troposfery w danym miejscu. 2. Elementy pogody: a) temperatura powietrza b) opady atmosferyczne c) zachmurzenie d) siła i kierunek wiatru e) ciśnienie atmosferyczne 3. Klimat- średni stan pogody, charakterystyczny dla danego obszaru, określony na podstawie wieloletnich obserwacji, powtarzający się cyklicznie w ciągu roku. a) klimat lokalny(miejscowy)- odzwierciedla on wpływ na klimat miejscowych warunków ukształtowania powierzchni i jej pokrycie prze np. szatę roślinną, zabudowę. Stąd wyróżnia się klimat lokalny jak np. doliny rzecznej, wzgórza, kompleksu leśnego, miasta. b) mikroklimat- w klimacie lokalnym możemy wyróżnić mikroklimat, np. w klimacie leśnym można wyodrębnić mikroklimat runa leśnego lub koron drzew 4. Elementy klimatu: a) temperatury: średnie roczne, amplitudy temperatur, temperatura najcieplejszego i najzimniejszego miesiąca, skrajne temperatury roku, rozkład temperatur w ciągu roku b) opady atmosferyczne: średnia roczna, przebieg w ciągu roku, rodzaje opadów, wysokości skrajne c) wiatr: siła wiatru, dominujący kierunek, rodzaj wiatrów d) nasłonecznienie( liczba godzin słonecznych w ciągu roku) e) wilgotność powietrza 5. Cechy wybranych klimatów: a) klimat polarny: - obszary: biegun północny i południowy - mała wilgotność powietrza - bardzo niskie temperatury( prawie cały rok poniżej 0°C) - niskie opady atmosferyczne( poniżej 250mm rocznie-wyłącznie śniegu) - stałe, bardzo silne, zimne wiatry b) klimat równikowy(wybitnie wilgotny): - obszary: Niź. Amazonki, Archipelag Malajski, Kotlina Kongo, Sudan - bardzo duża wilgotność powietrza( -30°C-0,5g/m3 ; 30g/m3 pary wodnej) - przez cały rok temperatury ponad 25°C - bardzo wysokie opady- ponad 3'000mm - bardzo mała amplituda dobowa i roczna temperatur(lato gorące, zima chłodna) - wiatry zmienne w cyklu rocznym( latem znad morza, zimą w kierunku morza) - niskie opady, z przewagą letnich c) klimat morski: - duża wilgotność powietrza - opady wysokie( całoroczne) - mała amplituda roczna temperatur - lato jest chłodne, zima łagodna - wiatry zmienne w cyklu rocznym( latem znad morza, zimą w kierunku morza) d) klimat górski: - charakterystyczne wiatry fenowe( ciepłe, suche, porywiste i silne) - bardzo wysoka amplituda dobowa temperatur - im wyżej tym niższa temperatura( na 100m w górę spadek temp. o 0,6°C) - charakterystyczna inwersja temperatur( odwrotność powyższej zasady) - opady bardzo niskie, im wyżej tym wyższe, ale tylko do pułapu chmur( inwersja opadowa) - mała wilgotność powietrza e) klimat monsunowy - obszary: Korea, Chiny Płd.- wsch., Płd. Japonia - opady wysokie, wyłącznie latem( z monsunu letniego) - zima sucha(monsun zimowy) i chłodna - wysokie amplitudy temperatur - bardzo wysoka amplituda dobowa temperatur( do kilkudziesięciu stopni) - bardzo mała wilgotność powietrza SKORUPA ZIEMSKA 1. Skorupa ziemska składa się z platform i płyt tektonicznych. Kratony przemieszczają się w niekontrolowany sposób. We wnętrzu Ziemi porusza się magma – konwencja magmy. Pod wpływem tego ruchu ruchome kratony przedostają się (dryf płyt litosfery) Zdarza się że dwie płyty oddalają się i magma wypływa. Dzieje się tak pod oceanami, gdyż skorupa jest najcieńsza. Magma wypływa i zastyga tworząc góry oceaniczne (O. Atlantycki) Dowodem tego są podziały kontynentów(Eurazja)Góry oceaniczne maja nawet 2000m wyspa Islandia jest szczytem góry oceanicznej. Są tam wulkany, które ciągle wylewają magmę. Gdy w jednym miejscu płyty oddalają się to w innym miejscu się przybliżają(Ameryka, płd-wsch Azja) 2. Czynniki kształtujące powierzchnię Ziemi *wewnętrzne – endogeniczne * procesy zewnętrzne – egzogeniczne. Przyczyniają się do kształtowania rzeźby powierzchni Ziemi, która w wyniku tego ulega przeobrażeniom. Dzisiejsze rozmieszczenie lądów i oceanów oraz rzeźba powierzchni jest rezultatem tych procesów. 3. Procesy endogeniczne: *ruchy izostatyczne: (to pionowe ruchy płyt skorupy ziemskiej dążące do uzyskania równowagi grawitacyjnej). Równowaga skorupy ziemskiej może ulec zaburzeniom wskutek obciążenia lub odciążenia -zaburzenie równowagi wywołuje ruch izostatyczny. Czynnikami obciążającymi skorupę ziemską mogą być grube pokrywy lodowe, wzrost ilości wody w zbiornikach wodnych lub zwiększona akumulacja osadów w basenach morskich. Obciążenie skorupy ziemskiej może być wynikiem topnienia pokrywy lądolodu, zmniejszania się ilości wody w zbiornikach jeziornych lub morskich i niszczenia przez siły egzogeniczne obszarów kontynentalnych. *ruchy epejrogeniczne – lądotwórcze:(to powolne, długotrwałe, pionowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące wydźwignięcie lądu lub obniżanie dna oceanicznego. Są to więc ruchy wahadłowe: niejednokrotnie na tym samym obszarze występowało na przemian podnoszenie i obniżanie. Dowodem na istnienie ruchów epejrogenicznych są między innymi regresje i transgresje płytkich mórz, jak tez różna wysokość nad poziomem morza różnowiekowych teras morskich. Przyczyną tych ruchów są prawdopodobnie procesy magmowe. *ruchy orogeniczne – górotwórcze:(są to ruchy prowadzące do powstania łańcuchów gór fałdowych, wskutek działania silnych nacisków poziomych. Obecnie wyjaśnia się powstawanie młodych łańcuchów górskich na podstawie teorii ruchu płyt litosfery. Według tej teorii dno oceaniczne, podsuwając się pod kontynenty, powoduje kolizje płyt litosfery. Na przykład płyta afrykańska, poruszająca się na północ. Wsuwa się pod płytę euroazjatycką, czego wynikiem jest wypiętrzanie się Alp. Płyta dekańska, wsuwając się pod płytę euroazjatycką, powoduje piętrzenie się Himalajów. Pionowe i poziome ruchy skorupy ziemskiej powodują powstawanie pęknięć, wzdłuż których tworzą się uskoki(przesunięcie się skał wzdłuż pęknięcia, powodujące przerwanie ciągłości warstw skalnych.), rowy, zręby(blok skorupy ziemskiej ograniczony przynajmniej z dwu przeciwległych stron uskokami, wypiętrzony względem otoczenia; przeciwieństwo rowu tektonicznego). Na krawędziach sztywnych płyt litosfery, w obszarach subdukcji(wchodzenie płyty pod płytę(rowy oceaniczne) występują wulkany i trzęsienia ziemi. Ze względu na sposób powstawania i ich budowę wyróżnia się następujące typy gór: -fałdowe(tworzą się wskutek sfałdowania mas skalnych; Himalaje, Alpy, Karpaty, Pireneje, Alpy, Atlas, Karpaty) -zrębowe(powstają wskutek pionowych przemieszczeń wzdłuż uskoków skalnych; Ural, Harz, Sudety) -wulkaniczne(są wynikiem erupcji wulkanicznych; góry Kamczatki, Islandii, Japonii) *trzęsienia ziemi: (krótkotrwałe drgania skorupy ziemskiej w wyniku nagłych przesunięć skalnych wewnątrz litosfery). Badaniem zjawisk związanych z trzęsieniami ziemi zajmuje się sejsmologia. Dzieli się je na: -płytkie(źródło na głębokości 70km) -pośrednie(źródło na głębokości 70-300km) -głębokie(źródło na głębokości 300-700km) Zaczyna się od niewielkiego ośrodka- źródła wstrząsów zwanego ogniskiem(hipocentrum)- gdzie powstają fale sejsmiczne. Epicentrum- punkt na powierzchni Ziemi znajdujący się bezpośrednio nad hipocentrum. Fale dochodzące na powierzchnię Ziemi mają bardzo zmienne natężenie – siła wstrząsu maleje wraz z odległością od epicentrum. Najbardziej odczuwane, niszczące i katastrofalne skutki trzęsień ziemi zachodzą w epicentrum trzęsienia. 4. Rodzaje trzęsień ziemi ze względu na wywołujące je przyczyny *tektoniczne(bardzo groźne, katastrofalne, wywołane ruchami płyt litosfery90%) *wulkaniczne(mniej groźne, powodują je erupcje wulkaniczne7%) *zapadliskowe(najmniej groźne, wywołane zapadaniem się pustych przestrzeni w skorupie ziemskiej3%) 5. Rejony występowania trzęsień ziemi Wulkanizm i trzęsienia ziemi występują przede wszystkim na tych obszarach, gdzie zachodzą kolizje wielkich płyt litosfery. -na obszarach oceanicznych jest związana z podwodnymi łańcuchami górskimi. Północne wybrzeża M. Śródziemnego, Włochy, Grecja, Półwyspu Bałkańskiego i Pirenejskiego. -Północna Afryka, zwłaszcza góry Atlas -Wzdłuż półwyspu Azji Mniejszej od M. Śródziemnego do Bajkału na północy a na południu aż do podnóża Himalajów. -Archipelag Malajski, Nowa Gwinea, Nowa Zelandia, wyspy Pacyfiku -Wzdłuż zachodnich wybrzeży obu Ameryk, obszar Andów i Kordylierów. Obszarem o największej liczbie wstrząsów jest Japonia. 6. Podział kuli ziemskiej ze względu na częstotliwość występowania trzęsień ziemi: *sejsmiczne(bardzo częste, bardzo silne; ”Ognisty Pierścień” wzdłuż wybrzezy Pacyfiku, grzbiety śródoceaniczne, młode góry fałdowe) *pensejsmiczne(bardzo rzadkie i słabe lub sporadycznie nieco silniejsze; północna Europa, Masyw Centralny we Francji, Polska) *asejsmiczne(wolne od wstrząsów; stare platformy kontynentalne i baseny oceaniczne) 7. Pomiary trzęsień ziemi Podczas trzęsień ziemi następuje gwałtowne rozładowanie ogromnych naprężeń powstałych w skałach skorupy ziemskiej. Rozchodzenie się fal sejsmicznych rejestrują sejsmografy w formie zapisów zwanych sejsmogramami. *Skala Richtera(0-9stopni)której każdy następny stopień oznacza wstrząsy o 10-krotnie większej energii) *skala Mercallego(0-12)ocenia widoczne skutki trzęsień ziemi Magnituda - miara wielkości(siły) trzęsienia ziemi. Przed trzęsieniami: *zmienia się nieznacznie kąt nachylenia *skały zmieniają swoją porowatość *szczeliny skalne napełniają się wodą *zmienia się poziom wód gruntowych(opada lub podwyższa się) *w dużo większej ilości wydobywa się radioaktywny gaz-radon *dziwne zachowania zwierząt *nasilenie aktywności słabych wstrząsów sejsmicznych San Francisco(San Andreas), Japonia(Kobe) 8. Plutonizm(procesuy geologiczne wziązane z podziemnym przemieszczeniem się magmy I tworzeniem sie z niej skał głebinowych. Wciskająca się w skorupe ziemską magma tworzy pnie, żyły(intruzja). Największymi formami są batolity(wielkie masy skał głebinowych, tworzące się wskutek wdzierania się magmy między skały skorupy ziemskiej. Występują najczęściej w centralnych partiach dużych łańcuchów górskich). Magma wciskająca się w warstwy skalne tworzy lakolity(forma intruzji magmowej w kształcie bochenka, soczewki lub grzyba, ułożona z warstwowaniem otaczających skał) 9. Wulkanizm Zjawiska wulkaniczne bada wulkanologia. Związane są one z przebiciem i wydobywaniem się magmy i innych produktów stałych i gazowych z głębi Ziemi na jej powierzchnię. Płynny stop skalny – magma – po wydobyciu się na powierzchnię nosi nazwę lawy. Magma wydobywa się na powierzchnię Ziemi otworem zwanym kraterem lub przez długie pęknięcia skorupy skalnej zwane szczelinami. Wydobywanie się magmy nosi nazwę erupcji. Od rodzaju magmy zależy kształt wulkanów i rodzaj erupcji: *lawy rzadkie zasadowe- bazaltowe, o małej lepkości tworzą wulkany tarczowe w rozległych łagodnie nachylonych stokach. Dla tych wulkanów chcrakterystyczne są erupcje szczelinowe. *lawy gęste kwaśne-krzemionkowe wolno spływające często zamykają ujscie krateru tworząc czopy w kominach wulkanicznych i utrudniają wydobywanie się gazów. Sprężające się przez długi czas gazy maja ogromna siłę i bardzo często następują potężne katastrofalne w skutkach erupcje. Kwaśne gęste lawy tworzą stożki wulkaniczne o stromych i wysokich stokach. 10. Podział wulkanów ze względu na rodzaje wydobywających się produktów podczas erupcji: *wulk. Efuzywne (lawowe)- wydobywają się z nich tylko lawa(Islandia Hawaje) *wulk. Eksplozywne- utwory piroklastyczne: pyły i popioły wulkaniczne stanowiące najdrobniejsze cząstki lawy; lapille („kamyczek”)bomby wulkaniczne powstające z szybko krzepnącej w powietrzu lawy; piasek wulkaniczny pochodzący ze ziszczonego stożka wulkanicznego; ogromne odłamy skalne, których waga przekracza kilkadziesiąt ton. Stratowulkany(wulkany mieszane)- utwory piroklastyczne i lawa Podczas wszystkich erupcji wydobywają się gazy: CO2,SO2,H2S,HCl,H2O. 11. Podział wulkanów ze względu na aktywność *czynne – okresy spokoju przerywane częstymi erupcjami; Etna Wezuwiusz Stromboli Vulcano-Włochy; Askja Hekla-Islandia *drzemiące- Fudżi-jama, Tambora *wygasłe-Ślęża(Polska) 12. Rozmieszczenie wulkanów *Najwięcej znajduje się wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego(„ognisty pierścień’- obszar krawędzi wielkich płyt litosfery gdzie procesy wywołujące kolizję płyt są szczególnie aktywne. *Znaczna część na wyspach wulkanicznych, powstałych na skutek podwodnych erupcji. WULKANIZM 1. Zjawiska wulkaniczne związane są z przebiciem i wydobywaniem się magmy i innych produktów stałych i gazowych z głębi Ziemi na jej powierzchnie. Płynny stop skalny - magma - po wydobyciu się na powierzchnie nosi nazwę lawy. Magma wydobywa się na powierzchnie Ziemi przez otwór zwany kraterem lub przez długie pęknięcia skorupy skalnej, zwane szczelinami. Wydobywanie się lawy nosi nazwę erupcji. Od rodzaju magmy zależy kształt wulkanów i rodzaj erupcji. 2. Podział magm - lawy rzadkie, zasadowe, bazaltowe, o małej lepkości tworzą wulkany tarczowe, o rozległych łagodnie nachylonych stokach. Dla tych wulkanów charakterystyczne są erupcje szczelinowe. - lawy gęste, kwaśne, krzemionkowe, wolno spływające często zamykają ujście krateru, tworząc czopy w kominach wulkanicznych i utrudniając wydobywanie się gazów. Sprężające się przez długi czas gazy mają ogromną siłę i bardzo często następują potężne, katastrofalne w skutkach erupcje. Tworzą one stożki wulkaniczne o stromych i wysokich stokach. 3. Podział wulkanów ze względu na rodzaj wydobywających się z nich produktów: a) wulkany efuzywne (lawowe) - podczas erupcji wydobywa się z nich tylko lawa (wulkany Islandii i niektóre na Hawajach); b) wulkany eksplozywne - podczas erupcji wydobywają się z nich tzw. utwory piroklastyczne; - pyły i popioły wulkaniczne, stanowiące najdrobniejsze cząstki lawy; - lapille i bomby wulkaniczne, powstające z szybko krzepnącej lawy; - piasek wulkaniczny, pochodzący ze zniszczonego stożka wulkanicznego; c) stratowulkany - podczas erupcji wyrzucane są utwory piroklastyczne i lawa; takie wulkany występują najczęściej. Podczas wszystkich rodzajów erupcji wulkanicznych wydobywają się gazy: dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, siarkowodór, chlorowodór, i para wodna. 5. Podział wulkanów ze względu na ich aktywność: a) czynne - okresy spokoju przerywane częstymi erupcjami b) drzemiące - erupcje za pamięci ludzkiej, ale od dłuższego czasu nie notowane c) wygasłe - erupcje nie notowane za czasów pamięci ludzkiej 6. Najwięcej wulkanów znajduje się wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego. Obszar ten nosi nazwę 'Ognistego pierścienia'. Jest to obszar krawędzi wielkich płyt litosfery, gdzie procesy wywołujące kolizje płyt as szczególnie aktywne, dlatego tez towarzysza im zjawiska wulkaniczne i trzęsienia ziemi. 7. Obecnie czynnych jest ok. 450 wulkanów, większość z nich na ladzie. Jednak określenie dokładnej liczby wulkanów jest niemożliwe, gdyż do wielu erupcji dochodzi pod powierzchnią wody i nie zawsze są one zauważalne. MORZA I OCEANY 1. Wszechocean zajmuje 361 mln km2 powierzchni, co stanowi 71% powierzchni globu ziemskiego. Oceany nie tworzą oddzielnych basenów, lecz są częściami wszechoceanu. Granice pomiędzy oceanami są umowne. 2. Morza to części oceanów przylegające do kontynentów, całkowicie lub częściowo otoczone lądami, podlegające dużym wpływom - zwłaszcza klimatycznym - mas lądowych. 3. Podział ze względu na połączenie z wszechoceanem: - morza otwarte - połączone z oceanem bardzo szeroko, np. Morze Północne. - morza przybrzeżne - oddzielone od oceanów łańcuchami wysp lub półwyspami, np. Morze Południowo - Chińskie - morza miedzywyspowe - leżące miedzy wyspami, np. morza Archipelagu Sundajskiego, Morze Celebes - morza śródziemne: a) międzykontynentalne - leżące miedzy kontynentami, np. Morze śródziemne, Morze Czerwone. b) wewnatrzkontynentalne - obramowane brzegami jednego kontynentu, np. Morze Bałtyckie, Morze Czarne. PRZEMYSŁ POLSKI Przemysł jest działem produkcji, który zajmuje się wydobywaniem i przetwarzaniem surowców. Wywiera on wpływ na inne dziedziny gospodarki narodowej i na ogólny rozwój kraju. Przemysł spełnia kilka najważniejszych funkcji: - ekonomiczne: tworzy dochód narodowy i pobudza inne dziedziny gospodarki np.: rolnictwo, transport - społeczne: daje ludziom dużą liczbę miejsc pracy ; podnosi standard życia - przestrzenne: buduje nowe miasta, osiedla, sklepy GŁÓWNE OKRĘGI PRZEMYSŁOWE W POLSCE - Górnośląski Okręg Przemysłowy ( GOP ): przemysł węglowy, energetyczny, metalurgiczny, maszynowy, samochodowy; największym zakładem jest Huta Katowice - Warszawski Okręg Przemysłowy: przemysł elektromaszynowy, precyzyjny, elektroniczny, elektrotechniczny, spożywczy, środki transportu - Łódzki Okręg Przemysłowy: przemysł włókienniczy, odzieżowy, dziewiarsko-pończoszniczy - Gdańsk i Gdynia: stocznie budowlane, remontowe; przemysł chemiczny i rafineryjny - Wrocław i Poznań: przem. metalurgiczny, maszynowy, spożywczy; środki transportu, baza surowca, przemysł Obecnie w Polsce eksploatuje się ponad 50 rodzajów kopalń. Z punktu widzenia zasobności złóż najważniejszą grupę stanowią: węgiel kamienny, węgiel brunatny, rudy miedzi, cynku i ołowiu oraz srebro, siarka, sól kamienna i surowce skalne. Według danych z 1992 Polska dostarcza m. in. 34,5 % światowego wydobycia siarki (1 miejsce w świecie ) , 4,9% wydobycia węgla kamiennego, 5,6% wydobycia węgla brunatnego ( 6 miejsce ) , 4,55% wydobycia srebra ( 7 miejsce ) i 4,9% wydobycia miedzi ( 9 miejsce ). Udokumentowane zasoby węgla kamiennego wynoszą 61 mld t i należą do największych w Europie. Większość z nich ( 52 mld t ) usytuowana jest w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym , 8,8 mld t zasobów przypada na Lubelskie Zagłębie Węglowe, a pozostałe niewielkie zasoby - na likwidowane obecnie Zagłębie Wałbrzyskie. Zasoby węgla brunatnego wynoszą ponad 14 mld t i są rozproszone ( 85 złóż) na Nizinie Polskiej. Węgiel brunatny eksploatowany jest w trzech ośrodkach - w Turoszowie, w rejonie Konina oraz w Bełchatowie- zużywany w miejscowych elektrowniach. Jego wydobycie utrzymuje się na dość stabilnym poziomie 60 - 70 mln t rocznie. Złoża gazu ziemnego występują na obszarze karpackim oraz w zachodniej części Niżu Polskiego; ich łączne zasoby wynoszą 147 mld m3. Poza tym, do wykorzystania są jeszcze zasoby metanu (50 mld m3) z pokładów węgla kamiennego na Górnym Śląsku. Własne wydobycie gazu ziemnego pokrywa tylko 40 - 50% zapotrzebowania krajowego, pozostałe ilości importowane są gazociągami z Rosji. Rozpoznane zasoby ropy naftowej są minimalne ( 4,3 mln t); występują na obszarze karpackim oraz w północno-zachodniej części kraju , łącznie z szelfem bałtyckim . Większość zużywanej ropy naftowej importowana jest z Rosji ( do rafinerii w Gdańsku i Płocku). Produkcja energii elektrycznej ( 135 mld kWh ) opiera się w ponad 90% na węglu kamiennym i brunatnym , a tylko 2% na hydroenergii .Rozpoczęta w latach 80, budowa elektrowni jądrowej w Żarnowcu na wybrzeżu została w 1990 r. wstrzymana. Zasoby rud miedzi w Zagłębiu Lubińsko - Głogowskim należą do największych w Europie. Huty miedzi znajdują się w Legnicy i Głogowie. Rudy cynku i ołowiu znajdują się rejonie Olkusza i Trzebini ( gdzie są eksploatowane) oraz w Zawiercia; ich zasoby wynoszą 211 mln t,a roczne wydobycie 4,8 mln t. Huty cynku i ołowiu koncentrują się na Górnym Śląsku. Hutnictwo żelaza, rozwinięte głównie na Górnym Śląsku, w Krakowie i Warszawie, opiera się w całości na rudach importowanych ( głównie z Ukrainy i Rosji); podobnie hutnictwo aluminium (Konin). Polska dysponuje największymi w Europie złożami siarki w rejonie Tarnobrzega, których zasoby wynoszą 747 mln t. Znaczna część wydobywanej siarki ( 2,1 mln t ) jest eksportowana. Polska posiada też olbrzymie zasoby soli kamiennej ( 121 mld t ), głównie na Kujawach oraz na Górnym Śląsku. Wyczerpane zostały już zasoby Wieliczki i Bochni. Fabryki sody w Inowrocławiu i Janikowie wykorzystują miejscowe złoża soli kamiennej. Przemysł cementowy i wapienniczy wykorzystuje bogate złoża wapieni i margli w województwie opolskim, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Górach Świętokrzyskich, na Wyżynie Lubelskiej oraz na Kujawach. Wiodącymi dziedzinami przemysłu przetwórczego jest przemysł elektromaszynowy (23%), chemiczny (18%), rolno-spożywczy (26.5%). Przemysł elektromaszynowy skoncentrowany jest głównie w okręgu warszawskim, na Górnym Śląsku, w okręgu bielskim, we Wrocławiu, Poznaniu, w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie. Mniejsze jego ośrodki rozproszone są po całym kraju. W przemyśle chemicznym najważniejsze znaczenie mają rafinerie ropy naftowej ( Płock, Gdańsk, Czechowice-Dziedzice, Gorlice), przemysł gumowy i tworzyw sztucznych, zlokalizowany w wielu miejscowościach, przemysł farmaceutyczny (Tarchomin, Warszawa, Poznań, Jelenia Góra, Łódź, Kraków). Dobrze rozwinięty jest też przemysł nawozów sztucznych (Puławy, Włocławek, Tarnów, Kędzierzyn), korzystający z importowanych fosforytów, soli potasowych i gazu. Przemysł włókienniczy skupiony jest w okręgach: łódzkim, białostockim, sudeckim i bielskim. Jest on dotknięty kryzysem, wskutek załamania się rynków wschodnich. Przemysł rolno-spożywczy ma korzystne warunki rozwoju. Jest najbardziej rozproszony, co związane jest z rozmieszczeniem surowców rolnych, jak i z powszechnym popytem na produkty żywnościowe. Ważniejszymi branżami jego są: produkcja napojów, przetwórstwo mięsa, mleka przemysł tytoniowy i cukierniczy. Orogeneza kaledońska (era paleozoiczna; sylur/dewon) – wypiętrzyły się Góry Kaledońskie (Szkocja), G. Skandynawskie, Gampian; w Polsce ich ślady widać w Górach Świętokrzyskich i Sudetach. Orogeneza hercyńska(waryscyjska)(era paleozoiczna, dewon/karbon/perm) – objęło Góry Harz, Aredny, Wogezy, Masyw centralny, Schwarzwald, Las Czeski; w Polsce wypiętrzyły się Góry Świętokrzyskie i Sudety. Były liczne wypływy magmy granitowej. Powstawały rudy metali /miedzi, ołowiu, żelaza/ w G. Świętokrzyskich i Sudetach. W karbonie powstał węgiel kamienny /szczątki roślin/(Zagłębie Górnośląskie, Wałbrzyskie, Lubelskie). Era mezozoiczna-gromadziły się osady morskie =tworzyła się sól kamienna i potasowa /w postaci słupów solnych/ (Wał Kujawsko – Pomorski; Kołobrzeg–Włocławek–Opoczno). W jurze PL zalana przez może i tworzą się wapienie np. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Góry Świętokrzyskie. Rudy żelaza (Częstochowa, Łęczyca, Kielce) Orogeneza alpejska (era mezozoiczna, kreda/trzeciorzęd)-formowały się Pireneje, Jura, Alpy, Apeniny, Góry Dynarskie, Bałkany, Karpaty, Pieniny, Tatry. W osadach fliszu jest gaz ziemny, ropa, /Krosno, Jasło, Gorlice/. W trzeciorzędzie tworzy się sól kamienna /Bochnia, Wieliczka/, gips /Niecka Nidy/, złoża siarki /Tarnobrzeg, Staszów/, węgla brunatnego /Konin, o. Bełchatowa, Turoszów/. Następuje odmłodzenie Sudetów (dyslokacje), wybuchy wulkanów. Czwartorzęd - dzieli się na: A: plejstocen (okres lodowcowy)-nastąpiło stopniowe ochłodzenie i powiększenie lodowca /glacjał/.Tworzył się od Skandynawii i zrobił formę Morza Bałtyckiego i pozostawił osady polodowcowe, tworzył moreny czołowe i denne, jeziora. Do bogactw min. tego okresu: gliny, iły warwowe, piaski, żwiry głazy narzutowe. B: holocen (klimat się ociepla), trwa do dziś. Antyklinoria - wał, wzniesienie na powierzchni ziemi. Synklinoria - obniżenie, niecka np. szczecińsko-mogileńsko-miechowskiej. Flisz - to osady płytkiego morza, zbudowanych z piaskowców, zlepieńców i margli np. flisz karpacki /Krosno, Jasło/. Siarka - skala chemicznego pochodzenia, powstaje z wyziewów wulkanicznych w szczeliny skalne. Dyslokacja - przemieszczenie warstw skalnych. Glacjał - okres oziębienia klimatu i powiększenia się zasięgu lądolodu. Interglacjał - większe ocieplenie i topnienie lodowca. KRAJOBRAZ LODOWCA: Formy powstałe przed czołem lądolodu. - moreny czołowe - ciągi pagórków i wzgórz o wysokości do kilkudziesięciu metrów, które powstały wzdłuż czoła lądolodu w czasie jego dłuższego postoju. Tworzyły się one najczęściej w wyniku intensywnej akumulacji glin zwałowych oraz głazów, żwirów i piasków bezpośrednio przy krawędzi lądolodu; moreny czołowe akumulacyjne. - stożki sandrowe - wielkie, bardzo płaskie stożki piaszczysto-żwirowe, osadzone przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstawały u wylotu bram lodowcowych, które w miarę oddalania się od czoła lądolodu zrastały się ze sobą, tworząc rozległe i płaskie równiny sandrowe. - pradoliny - szerokie doliny o płaskim dnie i równoleżnikowym przebiegu związane z okresami dłuższych postoju lądolodu, wyżłobione płynące ku zachodowi szerokie rzeki, powstałe z połączenia wód roztopowych spływających z północy z wodami rzek płynących z południa. - drumliny - pagórki o owalnym kształcie zbudowane z materiału morenowego, o bardziej stromych stokach od strony, w którą poruszał się lądolód, uformowane przez nacisk na ten materiał masy lądolodu - zagłębia wytopiskowe (wytopiska) - powstały w wyniku wytopienia się zagrzebanych w osadach lodowcowych brył lodowych. Formy powstałe przez działalność lodowców górskich -U-kształtne doliny - doliny, które swoim przekrojem przypominają literę U, są dość głębokie i strome. - kocioł lodowcowy (cyrk lodowcowy, kar) - półkuliste lub wydłużone obniżenie otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi, opadające ku dolinie lodowcowej progiem skalnym. Powstaje w obszarze pola firnowego w wyniku erozji lodowcowej. - wały moren bocznych - wały usypane z ostrokrawędzistych okruchów skalnych po obydwu stronach jeziora lodowcowego - terasy rzeczne - płaskie stopnie w dolinie rzecznej, ciągnące się wzdłuż doliny na znacznej przestrzeni, powstają w wyniku erozji rzecznej, są fragmentami dawnego rozciętego przez rzekę dna doliny (np. wskutek obniżenia się jej podstawy erozyjnej). Terasy rzeczne mają swoje rodzaje: skaliste, akumulacyjne i skalisto-osadowe. Formy utworzone w warunkach klimatu peryglacjalnego - gołoborza - Gołoborze to nagromadzenie bloków i odłamków skalnych na stoku górskim, powstałe w wyniku wietrzenia twardych, zwięzłych skał. Gołoborza powstają w wyniku wietrzenia fizycznego: zmiany temperatury, a zwłaszcza zamarzanie wody w szczelinach skalnych (np. w spękaniach ciosowych), powodują stopniowy rozpad skał. Gołoborza w Górach Świętokrzyskich (np. na Łysicy i Łyścu), złożone z bloków twardych piaskowców kambru, powstały w plejstocenie, w klimacie polarnym, kiedy procesy wietrzenia fizycznego były szczególnie intensywne. Bloków piaskowców z tzw. Wielkiego Gołoborza na Łyścu użyto w IX-X w. do usypania istniejących do dzisiaj wałów kamiennych, które otaczały pogański ośrodek kultowy na szczycie góry; zachowały się również ślady drogi, którą transportowano kamienie do budowy wałów. - wydmy i niecki deflacyjne - porywanie i unoszenie przez wiatr drobnych cząstek mineralnych i organicznych, które drążą, rysują i ścierają powierzchnie skał, oraz akumulacja niesionego przez wiatr materiału. Rezultatem niszczejącej działalności wiatru jest obniżanie się powierzchni ziemi i powstawanie rozmaitych form terenu, np. niecki deflacyjne. W następstwie akumulacji pyłu tworzy się less, a osadzanie się grubszego materiału powoduje tworzenie się osadów piaszczystych i powstawanie wydm. Procesy te przebiegają na obszarach pozbawionych pokrywy roślinnej, szczególnie intensywnie zachodzą na wybrzeżach morskich, gorących pustyniach i mroźnych pustyniach peryglacjalnych oraz na polach ornych w okresach przerwy wegetacyjnej. - stożki piargowe - rodzaj rumowiska skalnego, nagromadzenie okruchów skalnych w żlebach u podnóża stromych, skalistych stoków; często ma postać stożka (stożek usypiskowy), powstaje głownie wskutek wietrzenia mechanicznego Formy powstałe na terenie objętym lądolodem - faliste równiny moreny dennej - u czoła lodowca, w miarę topnienia lodu, powstają wały lub pagórki moreny czołowej i moren bocznych, odsłania się również morena denna, tworząca lekko faliste lub płaskie równiny - ozy - ozami nazywamy długie, wąskie i zwykle kręte wały lub ciągi wzgórz, niejednokrotnie o długości kilku lub kilkunastu kilometrów, zbudowane z piasków i żwirów, osadzonych przez wody płynące w tunelach lodowych lub kanałach stagnującego lodowca. - kemy - są to przeważnie okrągławe lub wydłużone pagórki i wzgórza o wysokości do kilkudziesięciu metrów. Zbudowane są ze żwirów, piasków i mułków, które były akumulowane przez wody płynące lub osadzane w jeziorach lodowcowych w obrębie szczelin i rozpadlin lodowych. - rynny subglacyjne - są to długie, stosunkowo wąskie i na ogół głębokie obniżenia o stromych zboczach i nierównym dnie, zwykle wypełnione wodami jezior zwanych jeziorami rynnowymi. Większość rynien powstała wskutek erozji podłoża przez subglacjalne wody roztopowe, płynące często pod ciśnieniem hydrostatycznym. Niektóre z nich tworzyły się jednak w wyniku erozji glacjalnej. - baraniec - (muton; franc.), przedłużony pagórek podłoża skalnego, wysokość od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów, długość kilkaset metrów, wygładzony i porysowany przez lodowiec, barańce występują najczęściej gromadnie, na obszarach dziś i dawniej zlodowaconych (np. w Finlandii, pd. Szwecji, w Tatrach) ----------------------------------------------------------------------- Moreny czołowe - wał, wzgórze stagnującego czoła lodowca. Tworzą wzniesienia /Wierzyca 329m, Dylewska góra 312m/. Południe PL. Morena denna - tworzy lekko falisty, równinny teren zbudowanej z gliny zwałowej. Północ PL. Pola sandrowe - piaszczyste pola powstałe na skutek działania wody roztopowej /np. augustowski, tycholski/. Jeziora - rynny /długi, wąski brzeg, głębokie, Gopło, Drawskie/; jeziora moreny dennej /duże, nieregularne i płytkie, Śniardwy, Mamry/; jeziora z resztek brył lodu /''oczka'', małe owalne i głębokie/.Północna Polska są: Drumliny - wydłużone wzgórza, powst. prostop. do czoła Lodowca, pokryty gliną zwałową. /ok. Zbujna i Gniewu/. Ozy - wydłużone wzgórza do kilkunastu KM; są z piachu i żwiru /ozy ok. Poznania, koło Mrągowa/. Kemy - wydłużone lub okrągłe pagórki/wzgórza; są z mułu, piasku, żwiru. Pradolina - szerokie doliny o płaskim dnie; tędy spływała woda z topniejącego lodowca; /Warszawsko-Berlińska, Wrocławsko-Magdeburska/. Organizacje międzynarodowe i ich działalność 1. ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych powstała w 1945 roku i skupia 185 państw całego świata. Polska przystąpiła do niej w 1946 roku. A)Cele ONZ; - zapewnienie międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju - ochrona praw i godności człowieka - współpraca polityczna, naukowa, kulturowa - popieranie postępu gospodarczego, społecznego i kulturowego państw świata B)Zasady, według których działa ONZ: - równość i suwerenność państw członkowskich - nieingerowanie w sprawy wewnętrzne państw - udzielanie pomocy - pokojowe rozwiązywanie problemów 2. Oficjalne języki ONZ to: angielski, chiński, arabski, francuski, hiszpański i rosyjski. 3. Organy kierujące organizacją ONZ Zgromadzenia Ogólne- inicjuje badania, zaleca współpracę, podejmuje uchwały Rada Bezpieczeństwa- za główny cel postawiła sobie dyplomatyczne rozwiązywanie problemów, ale prowadzi także akcje militarne. Składa się z 15 członków, w tym 5 stałych( USA, Chiny, Rosja, Wielka Brytania i Francja) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości- z siedzibą w Hadze 4. Agendy-organizacje specjalistyczne ONZ UNICEF- Fundusz Pomocy Dzieciom, wspomaga wszelkie organizacje zajmujące się dziećmi, pomaga im w krajach głodujących i likwiduje analfabetyzm; FAO- Organizacja do spraw Wyżywienia i Rolnictwa, udziela pomocy żywnościowej, dba o ochronę surowców mineralnych świata i czuwa nad jakością żywności, a także warunkami życia ludności wiejskiej; UNESCO- Organizacja do spraw Oświaty, Nauki i Kultury, dba o rozwój tych dziedzin, ochrania i ratuje zabytki, a także tworzy Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego WHO- Światowa Organizacja Zdrowia, koordynuje badania medyczne, pomaga w zwalczaniu epidemii i wydaje opinie na temat osiągnięć medycyny UNEP- Program Ochrony Środowiska(siedziba w Nairobi), dba o środowisko naturalne na całym świecie UNDP- Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych, prognozuje rozwój społeczno-gospodarczy świata 5. Międzynarodowe organizacje gospodarcze: EFTA-Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (siedziba w Genewie). Państwa członkowskie: Norwegia, Szwajcaria, Islandia, Lichtenstein. Cel: wzajemne wspieranie się w dążeniu krajów do stałego wzrostu gospodarczego i pełnego zatrudnienia Grupa Wyszehradzka- kraje członkowskie: Polska, Węgry, Czechy i Słowacja. Cel: wspieranie się w sprawach integracji z UEC) CEFTA- Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu. Państwa członkowskie: Polska, Czechy, Słowacja, Rumunia, Węgry, Bułgaria, Słowenia, Litwa Łotwa, Estonia. Cele: stworzenie strefy wolnego handlu ochrona rolnictwa i ułatwienie w ruchu turystycznym OECD- Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Państwa członkowskie: wszystkie kraje UE, Australia Kanada, Islandia, Nowa Zelandia, Norwegia, USA, Szwajcaria, Turcja, Meksyk, Czechy, Węgry, Polska. Cele: wspieranie rozwoju gospodarczego państw członkowskich i koordynacja handlu światowego Rada Europy- Parlament Europejski, członkami jest 40 państw europejskich. Cele: zacieśnienie współpracy w dziedzinach: społecznej, kulturowej i prawnej między państwami członkowskimi. IMF- Międzynarodowy Fundusz Walutowy, członkami jest 117 państw. Cele: stabilizacja światowego systemu walutowego i udzielania pożyczek oraz kredytów w celu wspierania międzynarodowej współpracy finansowej OPEC- Organizacja Państw Eksportujących Ropę Naftową. Państwa członkowskie: Algieria, Arabia Saudyjska, Libia, Kuwejt, Irak, Iran, ZEA, Ekwador, Katar, Nigeria, Gabon, Wenezuela, Indonezja. Cel: kształtowanie cen ropy naftowej na rynku światowym NAFTA- Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Handlu. Państwa członkowskie: USA, Kanada, Meksyk. Cele: wolny handel między państwami członkowskimi, ochrona środowiska naturalnego, promowanie wolnej konkurencji. 6. Inne organizacje międzynarodowe: IBRD- Bank Światowy, udziela długotrwałych pożyczek i kredytów IAEA- Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej, kontroluje badania prowadzące do rozwoju energetyki i wykorzystanie materiałów radioaktywnych NATO- Pakt północnoatlantycki, jest organizacja o charakterze polityczno wojskowym. Skupia 19 państw. Jej zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa państwom członkowskim OBWE- Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy Europy, skupia 53 państwa, główne zadania to ochrona praw człowieka i zapobieganie konfliktom. Wspiera NATO i UE INTERPOL- współpraca policji różnych państw w celu zwalczania przestępczości międzynarodowej GRUPA G-7- (Francja, Japonia, USA, Niemcy, Kanada, Wielka Brytania i Włochy) wzrost gospodarczy, stabilizacja walut i wymiana informacji w zakresie polityki gospodarczej 7. Przynależność Polski do organizacji międzynarodowych: A) EFTA od 1990 B) Grupa Wyszehradzka C) CEFTA członek założycielski D) OECD od 1996 E) Rada Europy od 1991 F) IMF od 1986 G) NATO od 1999 Przyczyny odkryć geog: 1. gospodarcze -1453 Turcy opanowali Bizancjum, upadek Konstantynopola Turcy odcięli szlak handlowy wiodący z Europy na wschód oraz odcięli handel lewantyjski -wzrastają ceny towarów importowanych ze wschodu (jedwab, porcelana, korzenie, złoto, srebro) -doszło do ujemnego bilansu handlowego Europy ze wschodem (za dużo złota odpływało) 2.polityczno-społeczne -zakończyły się wojny rekonkwista z Arabami i znaczna część rycerstwa nie miała zajęcia -obowiązująca w Europie zasada dziedziczenia (najstarszy syn dziedziczy majątek ziemski reszta musi szukać innych środków do życia) -dążenie Kościoła do rozszerzenia swoich wpływów -legendy o bogactwie Lewantu (wsch.) -wzrost zainteresowania światem pod wpływem dzieł starożytnych Techniczne uwarunkowania odkryć geogr. -nowy typ statków karawala, żaglowcew miejsce gelar –wynaleziono busole i urządzenie określające dł. i szer. geogr.. astoralabuim, kwadrant, laska św. Jakuba –powstały nowe mapy np. kompasowe Wyprawy Portugalczyków: 1487-Bartłomiej Diaz z Lizbony wzdłuż zach. wybrzeża Afryki dotarł do Przylądka Dobrej Nadziei 1497-98- Vasco da Gama z Lizbony do Indii 1493-papież wydał bullę (Aleksander VI) 1494- traktat w Tordesillas, który dzielił strefy z wpływów pomiędzy Hisz i Port (Port.-wsch. Hisz.-zach. jedyne kierunki wypraw) 1474-Paolo Toscanelli opracował mape dla Columba (przewidział kulistość Ziemi) 1492- zgoda Izabelli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego na finansowanie wyprawy Columba. Podpisano umowę Columb otrzymał tytuł dożywotniego admirała, szlachecki, wicekróla i gubernatora ziem nowoodkrytych 1/10 przywiezionych towarów i zysków ze sprzedaży 3.VIII.1492-Paolos (w Hiszpanii) Santa Maria- flagowiec, Nina, Pinta 12.X.1492 dotarl do Bahama, nazwał San Salvador (zbawiciel) następnie Kubę i Haiti III.1493 wraca do Hiszpanii II.1493-96 na Kubę III1498-1500 wybrzeża Am. środkowej IV.1502-1504 Bahama Am. środkowa 1506 Columb zmarł w nieświadomości swego odkrycia 1507 Amerigo Vespuci opisał ląd odkryty przez Columba Ferdynand Magellan był portugalczykiem w służbie Hiszpanii 1519-22 z Sewilli (5 statków 265 ludzi) powrócił 1statek Victoria i 18ludzi Magellan opłyną świat dookoła 1521 dotarł na Filipiny, tam zginą przwieziono korzenie z Indii 4lata wyprawy się zwróciły i jeszcze zostało 1513 Vasco da Balboa odkrył przesmyk Panamski 1519 Herman Cortez zniszczył cywilizację Azteków (obecny Meksyk) 1531Francesco Pizzano podbił cywilizacje inków Skutki odkryć geog: -wzrost znaczenia państw leżących nad Atlantykiem: Hiszpania, Portugalia, Francja, Anglia -powstanie nowych imperiów kolonizacyjnych Hiszpanii (Am poł i środ) i Portugalii (zach wybrzeże Afryki, Azji Brazylia, Gujana) -choroby zawleczone do Ameryki przez Europejczyków (weneryczne) gospodarcze - rozwój portów w Europie zach. -rozwój handlu morskiego i oceanicznego -sprowadzenie do Europy nowych roślin (tytoń, ziemniaki, kukurydza, kakao, pomidory, papryka, chilli, orzeszki ziemne, ananasy) -wzbogacenie kuchni Europejskiej -Do Ameryki nowe zwierzęta (konie, krowy, kury, osły, świnie, kozły) e -eksploatacja Indian i Murzynów w kopalniach i na plantacjach -znalezienie nowych terenów dla osadnictwa europejskiego i nowe miasta. -wykorzystanie nowych roślin do produkcji leków kulturowe -rozszerzenie chrześcijaństwa na inne kontynenty -wyniszczenie starożytnych cywilizacji (Inków, Majów, Azteków) -poszerzenie horyzontów myślowych (poznanie nowych cywilizacji i kultur, wzrost brawury odwagi, chęć poznania świata i nowych przygód) -rozszerzenie kultury europejskiej (języka, religii, obyczajów) -wzrost zamożności Europejczyków (złoto z odkryć geogr. posłużyło do dekoracji bazylik i kościołów katolickich dając początek barokowemu przepychowi) skutki dla geogr. - obalono mit o płaskości Ziemi -wys. i szer. zmienia klimat a nie tylko szer., rozwinęła się geologia -wykryto dł. geogr.. -stosowano przyrządy do pomiaru temp i ciśnienia -23.XII.2012 koniec świata według Majów