Śr.geogr.: antropogeniczne i przyrodnicze (litosfera, atmosfera, hydrosfera,biosfera, pedosfera). Geografia zajmuje się rozmieszczeniem elementów środowiska geograficznego, przy-czynami takiego rozmieszczenia i zależnościami pomiędzy tymi elementami. Geografia: -fizyczna (kartografia, geologia, geomorfologia, klimatologia, hydrologia, oceanografia, hydrografia, biogeografia, geografia gleb), -społeczno-gospodarcza (ludności i osadnictwa, przemysłu, rolnictwa, usług, komuni-kacji, turystyki - rozmieszczenie). Siatka geograficzna-układ południków i równoleżników na globusie, kartograficzna-układ południków i równoleżników na mapie zrzutowany z globusa. Południki-półokręgi, równe, wskazują pn-pd łączą bieguny. Równoleżniki - powstają prostopadle do osi ziemi. Odwzorowanie- przenoszenie siatki na płaszczyznę. Siatki: wiernopłaszczyznowe, wiernodoległościowe, wiernokątowe. Siatka Mercantora: skrócone południki, wyrównane równoleżniki(do równika). Siatki: normalne (sieczna), skośne, poprzeczne. Siatka stożkowa powstaje przez zrzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę stożka stykającego się z modelem kuli ziemskiej wzdłuż wybranego równoleżnika. Służy do od-wzorowania strefy klim. umiarkowanego. Południki równej długości i w równych odległo-ściach. Równoleżnik styczny do stożka jest idealnie odwzorowany. Siatka płaszczyznowa (azymutalna)-zrzutowanie siatki geograficznej na płaszczyznę styczną do modelu kuli ziemskiej w punkcie bieguna, gdy wyobrażone źródło światła znajduje się w środku kuli(jedna z możliwości). Siatka walcowa-rzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę walca opasującą model kuli ziemskiej wzdłuż równika. Siatka umowna Mollweidego, wiernopowierzchniowa, stosowana do prezentacji zjawisk strefowych na Ziemi. Mapa to obraz powierzchni. Mapa geograficzna-obraz powierzchni Ziemi na płaszczyźnie, wykonany w odpowied-nim odwzorowaniu i skali, za pomocą odpowiednio dobranych znaków umownych. Elementy mapy: matematyczne (skala, odwzorowanie, punkty osnowy geodezyjnej), geograficzne(fizjograficzne-śr.przyr.,jeziora,wyżyny;śr.społeczno-geogr.-koleje,miasta; pozaramkowe - legenda, skala(liczbowa, podziałka liniowa, mianowana),nazwa mapy, wydawnictwo, rys. dodatkowe). Mapa kreskowa: pozwala określić stromość, nie da się określić wysokości. Poziomicowa: stosowana obecnie, także cienowania. Hipsometryczna: kolory Eugeniusza Romera stosowane obecnie,także cieniowana. Cieniowana. Metoda izorytmiczna: izolinie, zjawiska występują ciągle w środowisku geogr., pozwa-la określić wielkość zjawiska w danym punkcie. Sygnatur: znaki umowne, jakość a także ilość, względna wielkość, sygnatury: liniowe (koleje), geometryczne(miasta), powierzchniowe(lodowce), powierzchniowe, literowe (Fe), obrazkowe(port-kotwica). Zasięgu: jakość, kolor jest pomocniczy, linie wyznaczają zasięg (gleby). Kropkowa: natężenie zjawiska(ludność). Kartodiagram: koło, prostokąt; wielkość, charakter(zasoby kopalń). Kartogram: przedziały, zjawiska nieciągłe w przestrzeni geogr. ,linie zakreślają obszar o przedziale pewnego zjawiska(kierunek wiatru). Ziemia jest elipsoidą obrotowa, geoidą. Następstwa ruchu obrotowego: dzień i noc, spłaszczenie na biegunach, siła Corolisa: na półkuli północnej ciała będące w ruchu odchylają się na prawo od kie-runku ruchu, a na południowej na lewo, pasaty zawsze skręcają na zachód. Czasy: słoneczny(miejscowy danego południka), strefowy(czas co 15-tego południka w strefie 7,50 na wschód i zachód), urzędowy (stosowany w całym państwie lub jego części według zarządzenia władz), letni (państwa czasu południka 15 przechodzą w lecie na czas 30).22.06BN 23027`, KPN 46054`, ZR900, R66033`, ZK43006`, KPS00, BS-23027`.21.03 i 23.09 BN i BS00, KPN i KPS23027`, ZR i ZK66033`, R900.22.12 - odwrotnie niż 22.06. Strefy oświetlenia: -międzyzwrotnikowa: 46054`-900 przynajmniej raz w roku 900, -2 umiarkowane: 00-900, -2 okołobiegunowe: od-27027` do 27027` Galaktyka - skupisko gwiazd do którego należy Słońce. Gwiazda - wielka kula gazowa świecąca w wyniku reakcji termojądrowych zachodzących w ich wnętrzu. Planeta -duże ciało niebieskie okrążające gwiazdę i świecące światłem odbitym. Planetoida - krążące wokół słońca ciała o rozm. mniej. od 1000 km. Droga mleczna - jasny pas na nocnym niebie złożony z gwiazd naszej galaktyki. Mgławica -wielki obłok gazu i pyłu między gwiazdowego lub otaczającego gwiazdę. Meteoryty - bryły materii miedzy planetarnej spadające na pow. Ziemi. Meteoryt - j/w + spalające się podczas przejścia przez atmosferę. Komety - ciała obiegające słońce zł. z lodowego jądra (duże) bud. pyłowo-gazowa otocz. I dł.warkocz. Słońce-Merkury-Wenus-Ziemia-Mars-Jowisz-Saturn-Uran-Neptun-Pluton. Dł. geograficzna - jest to dł. łuku równoleżnika od południka zerowego do danego punktu licząc w stopniach na wschód lub zachód. Szer. geograficzna - jednostka odległości od równika ,jest równa dł. łuku połudn. od równika do danego punktu. Siatkę geo.- tworzy na pow. Ziemi ukł. połudn. i równoleż. Południki - półokregi o jedn. dł. Równoleżnik -okręgi o jedn. szer. geograficznej. Czas słoneczny - czas miejscowy, określany na podstawie pozornego ruchu słońca. Czas strefowy - czasy różniące się o całkowitą liczbę godzin od czasu uniwersalnego. obowiązujące w 24 strefach południkowych. Linia zmiany daty - która w przybliżeniu pokrywa się z południkiem 180 przebiegającym przez śr. o. Spokojnego. Klimat umiarkowany -morski- występuje na wybrzeżach Europy, wyspy Brytyjskie i w jej głębi, a także na wsch. wybrzeżu Ameryki Północnej; amplitudy temperatur poniżej 25°- spowodowane wpływem morza i dużą różnicą kąta padania promieni słonecznych. lato chłodne, zima ciepła opady nie są ograniczone do jednej pory roku czy półrocza, powyżej 200mm- spowodowane są bliskością morza (wilgoć), barierami górskimi.-przejściowy-półwysep Labrador i wschodnia Europa. amplitudy wzrastają do 25°-mniejszy wpływ morza; temperatura około 15° opady 600-1000mm rocznie -kontynentalny- Syberia, wsch. Europa amplitudy do 35° (50o - Syberia)-różnice w kącie padania promieni słonecznych lato-ciepłe (rozgrzanie), zima chłodna opady skąpe - poniżej 500mm (brak zb. wodnego)-monsunowy-wschodnia Azja, wyspy japońskie temperatura poniżej 0°-zima w lecie do 15° Klimat okołobiegunowy-subpolarny-pn. Eurazja i Ameryka Pn. temperatury w lecie -10° do 10° w zimie -30° do -10° lato trwa 3 miesiące, chłodne, amplitudy do 40°-niski kąt padania promieni słonecznych opady,małe (śnieg) do 500mm-polarny-Antarktyda, Grenlandia - niskie opady w lecie (śnieg) do 150mm amplitudy do 50°, lipiec -10o- 0o, styczeń do -50o Klimat równikowy -równikowy Kotlina Kongo temp powyżej 20° duży kąt padania promieni słonecznych amplitudy do 2,5 - duży kąt padania promieni słonecznych; małe amplitudy dobowe opady: 1000-2500mm, konwekcyjne-codzienne ok. godziny 14. ciągłe niże-podrównikowy wilgotny 5°-10°szer. geogr. występuje wokół klimatu równikowego; średnia temp. 25o; amplitudy około 5°- kąt padania promieni słonecznych opady poniżej 2000mm około 1000-1500mm - wysokie; 1 lub 2 pory deszczowe.-podrównikowy suchy występuje: 10°-20° szer.geogr. amplitudy około 10°-kąt padania promieni słonecznych; opady maleją im dalej od równika (niżu) poniżej 1000mm jedna pora deszczowa 2-3 miesięcy Klimaty zwrotnikowe -kontynentalny suchy Sahara, Andy, Wlk. Pustynia Wiktorii, wyż Meksykańska, płw. Arabski, pn. i pd. Afryki, suchy, brak roślinności, pustynie, stepy niskie opady- poniżej 500mm cyrkulacja pasatowa, zimne prądy morskie, bariery górskie, amplitudy dobowe duże, roczne 15°-20° (duże oddalenie od morza) -monsunowy Azja wsch. płw. Indyjski, Indonezja, arch. Malajski; suchy, temp 10-20; opady 250-2000mm (przeważnie latem) temp roczna 26°; amplitudy 10°; -morski wybrzeża Madagaskar, Kuba, Wyżyna Brazylijska ciągłe opady temp do 250, amplitudy 10o K.podzwrotnikowy -kontynentalny południe Australii, Niź. Turańska, Płw. Syberyjski, centrum Ameryki Pn., pas Azji - Himalaje, styczeń 00 i mniej, lato powyżej 200 ,opady konwekcyjne, małe ok. 350mm (bariery górskie), amplitudy roczne do 30, dobowe wysokie latem -morski płd. Australia, Nowa Zelandia, Argentyna, USA Ameryka Afryka amplitudy roczne 10-15 wysokie opady przez cały rok z przerwą w porze letniej-śródziemnomorski Morze Śródziemne, Kalifornia amplitudy do 20 (trochę większe niż w morskim) lato bezopadowe, opady wysokie, mniejsze od morskiego -monsunowy wybrzeża Chin amplitudy 15, opady w lecie Astrefowy -górski wysokość n.p.m. wraz z nią zmienia się temperatura, piętro klimatyczne, amplitudy, klimat siła wiatru-mezoklimat (lokalny) zbiór mikroklimatów -mikroklimat jednorodna powierzchnia topograficzna (miasta, pola, lasu) Wietrzenie skał Punkt wyjścia wszystkich procesów zewnętrznych. Skały ekspono-wane na pow. litosfery rozpadają i rozkładają się pod wpływem wody, zmien. temp. po-wiet., siły wiatru, czynników biogenicznych. Intensywność wietrzenia zależy od klimatu: chem. - max na równiku, min na zwrotniku, umiark. ponad średnio, biegun średnio; fiz.- max na biegunie, min na równ., reszta średnie; biol. - max w umiark. i równiku, min na biegunie i zwrot.; ZWIETRZELINA następstwo wietrzenia, tworzy się na pow. litosfery, niezbyt gruba warstwa, podatna na działanie grawitacji, wody, wiatru, śniegu, lodu, ma tendencje do przemieszczania się FIZYCZNE rozpad skały na kawałki (zmiana wyglądu fiz.), do 1.5 m a) insolacja: w dzień skała nagrzewa się i rozszerza, w nocy kurczy , nie może objąć wnętrza i pęka na powierzchni, amplitudy dobowe duże (brak wilgoci), najin-tensywniejsze na pustyniach, obsz. wysokogórskich, powstają gruzy b) zamróz: w szczelinach gromadzi się woda, która zamarzając zwiększa obj. i rozsadza skałę, powsta-ją gołoborza c) solne: deszcz wymywa z gleby sole, woda z solą wpływa w szczeliny, woda paruje, tworzą się kryształki soli i rozsadzają - klimat suchy i okresowo suchy CHEMICZNE do 1. poz. wód gruntowych, zmiana składu chem., pod wpływem zanie-czyszczonej zw. chem. wody : rozpuszczanie, utlenienie, uwęglanowienie, hydratyzacja; powstają iły BIOLOGICZNE a) charakter fiz.: korzeń w skale (głębsze od fiz.) b) zwierzę-ta: biegają i poruszają, zrzucają kamienie, ryją, rozdrabniają c) char. chem.: gnijące rośliny wydzielają kwasy; zmiany fiz. i chem. Budowa ziemi sial: warstwa granitowa do 20, 30km, tylko w obrębie lądów, lub na szelfie, d=2,7 g/cm3 SIMA: warstwa bazaltowa, 5-10 km, otacza całą skorupę ziemską, powstała jako pierwsza d=3 g/cm3 POWIERZCHNIE NIECIĄGŁOŚCI: Conrada (górna) i Moho (dolna) ASTENOSFERA: do 150 km, wchodzi w skład wnętrza ziemi, stan półpłynny, często zmieniany, litosfera w niej pływa d=3,3 g/cm3 SKAŁY OSADOWE do 2O km Ruchy tektoniczne intruzja: proces przemieszczania się magmy we wnętrzu ziemi i stygnięcia LAWA: magma na powierzchni ERUPCJA: wydostawanie się magmy Trzęsienia Ziemi HIPOCENTRUM: miejsce wstrząsu EPICENTRUM: ponad hipocentrum, na powierzchni, deformacje pow. FALE: a) podłużne: cząstki ośrodka drgają wzdłuż drogi fali b) poprzeczne w poprzek drogi na zmianę w obu kierunkach c) oscylacyjna eliptyczne tory cząstek TRZĘSIENIA: a) tektoniczne: hipocentrum głęboko, największy zasięg, duże zniszczenia, pęknięcia, przesunięcia uskoków b) wulkaniczne: przed gwałtownym wybuchem wulkany, mniejsze, do kilkunastu km średnicy c) zapadowe: (tąpnięcia), najsłabsze, naturalnie ( zapada się strop jaskini), człowiek (strop w kopalni) d) kosmiczne: meteoryt e) wybuch jądrowy OBSZARY SEJSMICZNE: zach. wybrz. Ameryk; pd. Włoch; Grecja, Turcja, Pontyjskie, Zagros, Irańska, Indu; Himalaje, Tybet; Oceania, Japonia Góry procesy górotwórcze polegają głównie na fałdowaniu serii skalnych, zachodzą w głębi skorupy ziemskiej, często pod dnem morskim. Największe łańcuchy górskie są pod wodą (doliny ryftowe - głębokie wewn. rozłamy ciągnące się wzdłuż osi grzbietów). Procesy orogeniczne trwają miliony lat, ich skutki są też na kontynentach. Lądowe systemy górskie tworzą się wskutek likwidacji geosynklin (długi głęboki zbiornik morski z obniżającym się dnem, gromadzą się osady). Dwie płyty litosf. zbliżają się i napierając na siebie zamykają geosynkl. Dno stale się obniża, a na nim ciągle odkładane są nowe warstwy osadów. Stale postępujące zamykanie wymusza fałdowanie, często połączone z podnoszeniem osadów. Uaktywniają się też procesy wulkaniczne z intens. wylewaniem law. Podnoszenie kształtującego się górotworu prowadzi do utworzenia wewnątrz morza wysp i ich powiększania. Czynniki zewn. działają na nowo powstały ląd. Ogromne ilości materiału są przemieszczane do coraz mniejszych mórz wewnętrz. Powstają tam warstwy lądowo-morskie (molasa). Morza przestają istnieć, w rzeźbie litosfery pojawiają się góry. Ich trzon tworzą zwykle skały zmetamorfizowane i krystaliczne, ich strefy zewnętrzne zbudowane są z pofalowanych aż do płaszczowin włącznie warstw skał osadowych. USKOKI, ROWY, ZRĘBY (deformacje nieciągłe) tworzą się, gdyż z orogenezą związane są ruchy pionowe litosfery, która pęka, nierówno się podnosi lub zapada