GATUNKI LITERACKIE

• Fraszka - jest to krótki utwór poetycki, odmiana epigramatu, najczęściej żartobliwa i na błahy temat. Nazwę wprowadził Jan Kochanowski w okresie renesansu. Fraszka renesansowa miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się chętnie kontrastem form językowych.
• Figlik - jest to utwór ośmiowierszowy o charakterze epigramatycznym, o treści przede wszystkim obyczajowej. Taki tytuł nadał Mikołajowi Rejowi swoim wierszom, stanowiącym część "Zwierzyńca".
• Dramat renesansowy - W Anglii w drugiej połowie XVI wieku nastąpił rozkwit kultury pod Elżbietą I. Teatr był rodzajem rozrywki dla dworu, mieszczaństwa i biedoty. Przedstawienia odbywały się pod gołym niebem na dziedzińcach oberży, dopiero później wybudowano specjalne budynki dla teatru. Scena stanowiła zadaszona platforma, a kostiumy były prywatną własnością aktorów. Aktor był zawodem, który mogli wykonywać tylko mężczyźni, a autorami sztuk często byli sami aktorzy. Twórcami epoki elżbietańskiej byli: Thomas Kyd, John Lyly, Christper Marlow i William Shakespeare. Dramat Szekspira charakteryzuje się mistrzostwem w kreśleniu charakterów ludzi (dramat psychologiczny) oraz miotającymi ich sprzecznymi uczuciami (dramat ludzkich namiętności). Nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne) jest również ważnym elementem jego twórczości. W jego dziełach można zauważyć zerwanie z trzema jednościami, rezygnację z chóru oraz sceny zbiorowe w tle akcji. Przyroda (zjawiska atmosferyczne) potęgująca nastrój również odgrywa ważną rolę. Inscenizacja jest swobodna i umowna, a odejście od zasady decorum jest widoczne. Język jest patetyczny, pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmów, przysłów i celnych powiedzeń jest również ważnym elementem jego twórczości.
• Pieśń - Pieśń jest gatunkiem lirycznym, którego pochodzenie sięga starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Charakteryzuje się ona uproszczeniem budowy, prostą składnią, układem stroficznym oraz występowaniem refrenów i paraleizmów. Jej właściwości wynikają z związków z muzyką, co ułatwia ukształtowanie melodii. Pieśni Horacego były inspiracją dla poezji Kochanowskiego. Oprócz najczęściej spotykanej pieśni miłosnej, istnieją również inne odmiany tego gatunku, związane z okolicznościami sytuacyjnymi (powitalne, pożegnalne, pochwalne, biesiadne) oraz pieśni popularne, takie jak ludowe, żołnierskie, powstańcze i legionowe. Innym gatunkiem poetyckim o charakterze żałobnym jest tren, który jest utworem elegijnym poświęconym wspomnieniu osoby zmarłej oraz rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków. Gatunek ten ukształtowano w antyku, a do poezji polskiej wprowadził go Kochanowski.
• Traktat to rodzaj rozprawy, która jest obszernym dziełem poruszającym podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. Często pojawia się on w tytułach prac filozoficznych, ale może być również spotykany w innych dziedzinach nauki, takich jak nauki przyrodnicze, medycyna czy prawo. Traktat jest zwykle przeznaczony dla specjalistów w danej dziedzinie, ponieważ zawiera szczegółowe informacje teoretyczne i praktyczne dotyczące danego zagadnienia. Traktaty często opierają się na wcześniejszych badaniach i pracach, a ich autorzy przedstawiają swoje własne poglądy i teorie na dany temat.
• Kazanie to przemówienie o treści religijnej, które jest wygłaszane podczas nabożeństwa. Jego celem jest objaśnienie tekstów religijnych oraz przekazanie pouczeń moralnych. W średniowieczu kazania często wykorzystywały realia życia codziennego, by lepiej ilustrować nauki moralne. W okresie reformacji, zbiory kazań stały się bardziej literackie i niekoniecznie pełniły funkcje użytkowe. Kazanie sejmowe, takie jak Skargi, przedstawiały ideały heroizmu i patriotyzmu jako przeciwieństwo wzorów życia ziemiaństwa.
• Homilia jest to przemówienie o treści religijnej, które jest wygłaszane podczas liturgii kościelnej. Celem homilii jest interpretowanie biblijnego tekstu czytanego podczas liturgii i przedstawianie jego znaczenia dla wiernych oraz zachęcenie ich do przemyślenia i zastosowania przesłania w swoim życiu. Homilia jest wygłaszana przez kapłana lub biskupa i jest ważnym elementem liturgii kościelnej.
• Sielanka to gatunek poetycki, którego pochodzenie wywodzi się z antycznej Grecji. Jest to utwór o pogodnym tonie, opowiadający o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął go Wergiliusz, a do literatury polskiej wprowadził Kochanowski. Sielanka może być narracyjna lub dialogowa, a tematyka przedstawiana jest zarówno w sposób realistyczny jak i konwencjonalny. Charakterystyczna dla tego gatunku jest dwupłaszczyznowość, tęsknota za życiem natury i niechęć do miasta, która jest związana z pragnieniem zwrotu do ludowości, której charakterystyczne dla kultury dworskiej.
• Nowela jest popularnym gatunkiem w literaturze europejskiej, a także w literaturze polskiej. W Polsce, nowela zaczyna się rozwijać w XIX wieku, a jej przedstawiciele to m.in. Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Stanisław Wyspiański. Nowela często jest uważana za formę literacką łączącą cechy opowiadania i powieści, ponieważ posiada skondensowany fabuła, ale jednocześnie zawiera głębsze analizy psychologiczne i obyczajowe postaci. Nowela często jest używana do opowiadania historii, które mają istotne przesłanie lub komentarz społeczny.

Religijność Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego

Mikołaj Sęp-Szarzyński to twórca renesansu, ale wprowadza on elementy barokowe. W jego poezji zauważamy brak pogody ducha czy afirmacji życia. Na pierwszy plan wysuwają się sprawy religijne. Stawia człowieka wobec siły jaką jest Bóg. Utwory jego to zbiór sonetów. Wydał tomik “rymy, albo wiersze polskie”.

Sonet IV

Człowiek walczy z pokusami i słabościami świata. Pierwsza strofa mówi o sytuacji człowieka w świecie. Ciągła walka z hetmanem ciemności-szatanem, który popycha ludzi do zła. Ciało dąży do przyjemności i szkodzi duszy. Pokój duszy jest szczęściem, ale dusza ludzka nie ma spokoju i musi walczyć. Jest to dramatyzm ludzkiego życia. Człowiek jest skazany na rozdwojenie między pragnieniem, a niespełnieniem. Różni się to od humanizmu chrześcijańskiego w którym nie ma diabła w przeciwieństwie do liryki Sępa-Szarzyńskiego. Świat jest miejscem gdzie czekają na ludzi pokusy prowadzące do nieszczęścia i braku zbawienia. Człowiek uzależniony jest od czynników zewnętrznych. Dusza i ciało to dwie części ludzkiej naatury. Ciało jest prymitywnie ziemskie i pragnie rozkoszy. Dusza zaś dąży do doskonałości, obce są jej pragnienia ziemskie. Stąd ból w człowieku w pragnieniu rozkoszy i jednoczesnym dążeniu duszy do doskonałości. Człowiek może zwyciężyć tylko przy pomocy Boga. Sam jest słaby i wątły i nie radzi sobie z rozdwojeniem. W świecie stworzonym przez Boga, panoszy się szatan, a człowiek skazany jest na walkę, której patronuje Bóg. Świat nie jest doskonałością. Bóg w swej wielkości pozostaje niewzruszony i obojętny.

Sonet V - "O nietrwałej miłości..."

Człowiek pragnie miłości, ale miłując traci z oczu cel życia. Zaślepiony miłością nie dostrzega prawdziwych wartości. Gdy człowiek nie kocha to ciało się smuci, a dusza raduje. Miłość to właściwość ludzkiego życia. Jest nie trwała i prowadzi do cierpienia. Ponownie widzimy, że człowiek zawieszony jest między pragnieniem, a nie spełnieniem. Człowiek nie może być szczęśliwy. Gdy kocha to też czegoś mu brakuje. Nie może być szczęśliwy. Czy kocha czy też nie kocha. Człowiek zawieszony jest pomiędzy dobrem, a złem. Człowiek by być w pełni człowiekiem musi podjąć walkę. Dopiero w chwili śmierci człowiek zyskuje pokój.

Mikołaj Sęp-Szarzyński tworzył poezję będącą pomostem renesansu i baroku. W utworach prezentowanych wyrzej elementy renesansu to: miłość do życia, fakt iż przemijanie nie umniejsza jego wartości. Poeta pragnie żyć. Walka z szatanem, ale nie odmalowuje strasznych obrazów szatana i śmierci (pełnych grozy) Człowiek to istota godna i szlachetna choćby przez trud walki jaką podejmuje Poeta doctus, uczony w rzemiośle poetyckim, na wzór humanistów.

Cechy baroku to:

Barokowy styl obrazowania, zmienność toku zdań, ozdobność wypowiedzi, gwałtowność i uczciwość wyrazu. Same tytuły sonetów też to potwierdzają: są długie, ozdobne i rozbudowane. Zmiana renesansowego światopoglądu. Trwoga wynikająca ze zmienności i znikomości ludzkiego świata. Człowiek jest samotny i słaby. Życie to zadanie do wypełnienia. Ciągła walka z szatanem, niepokój, przemijalność, zagubienie zastępują ład i harmonię renesansu. Barokowy motyw szatana, śmierci, przemijalności i marności rzeczy doczesnych.