Gatunki o znaczeniu europejskim w Polsce opracowano na podstawie artykułu Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska J., Zając K., Dyrektywa Siedliskowa - występujące w Polsce gatunki ważne dla Wspólnoty Europejskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57/2001, 2: 5-60. W perspektywie akcesji Jednym z podstawowych aktów prawnych w zakresie ochrony przyrody, który będzie obowiązywał Polskę po wstąpieniu do Unii Europejskiej jest Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa Habitatowa) - dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Council Directive ... 1992). Jej celem jest zachowanie dziedzictwa przyrodniczego krajów członkowskich Unii. Cel ten realizowany będzie poprzez: 1) zabezpieczenie siedlisk zagrożonych i/lub reprezentatywnych dla wyróżnionych regionów biogeograficznych oraz 2) zabezpieczenie egzystencji roślin oraz zwierząt zagrożonych i rzadkich na terytorium Wspólnoty albo poprzez ochronę gatunkową, albo/i poprzez ochronę ich biotopów. Listy tych siedlisk i gatunków stanowią załączniki do omawianego dokumentu. Załącznik I dotyczy siedlisk, a II gatunków, których zachowanie wymaga wyznaczenia tzw. specjalnych obszarów ochrony (SOO), załącznik IV obejmuje gatunki wymagające ochrony ścisłej, a V - gatunki, których pozyskanie ze stanu naturalnego musi odbywać się pod kontrolą. Gatunki wymienione w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej określa się mianem gatunków ważnych dla Wspólnoty. Są to gatunki, które na terenie państw Wspólnoty należą do zagrożonych, rzadkich lub endemicznych i wymagających szczególnej uwagi ze względu np. na specyficzny charakter siedliska (Council Directive ... 1992). Niektóre z nich uznano za priorytetowe. Zgodnie z definicją są to gatunki zagrożone i zanikające, za ochronę których Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność, gdyż znaczna część ich zasięgów znajduje się na terenie zajmowanym przez państwa Wspólnoty (art. 1h Council Directive ... 1992). Oznacza to, że dalsza ich egzystencja zależy od odpowiednich działań ochronnych tam podejmowanych. Pewne gatunki figurujące w załącznikach jako priorytetowe nie odpowiadają w pełni podanej definicji. Niewątpliwie są zagrożone na terenie Wspólnoty, niemniej stanowi on zaledwie mały fragment ich zasięgów. Można przypuszczać, ze uznając te gatunki za priorytetowe eksperci kierowali się jeszcze innymi względami, m.in. przynależnością gatunku do grupy wysokiego ryzyka (np. duże drapieżniki czy relikty pierwotnych lasów). Załączniki Dyrektywy Siedliskowej nie dotyczą ptaków, które objęte są odrębnym aktem - Dyrektywą Ptasią (Council Directive ..... 1979). Dyrektywa Siedliskowa nadaje mocne podstawy prawne ochronie wrażliwych siedlisk i biotopów zagrożonych gatunków oraz odwołuje się do reprezentatywności siedlisk i gatunków dla regionu biogeograficznego, jako ważnego kryterium tworzenia systemów ochrony. Dyrektywa Siedliskowa zobowiązuje rządy państw członkowskich Unii do wytypowania wspomnianych już SOO, które wraz z tzw. obszarami specjalnej ochrony (OSO), wyselekcjonowanymi na podstawie Dyrektywy Ptasiej będą tworzyć tzw. europejską sieć ekologiczną NATURA 2000. Zadanie to powinno zostać zrealizowane do 2004 r. Kluczowe znaczenie dla budowy systemu NATURA 2000 mają więc dwa pierwsze załączniki Dyrektywy Siedliskowej, obejmujące wrażliwe siedliska oraz rzadkie i ginące gatunki wymagające ochrony ich biotopów. Obowiązujące listy gatunków roślin i zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty zostały przygotowane pod kątem stanu ich populacji i zagrożenia przede wszystkim w państwach członkowskich UE. Sieć utworzona w oparciu o te listy nie zabezpieczyłaby w pełni zagrożonych gatunków i siedlisk reprezentatywnych dla regionów biogeograficznych całej Europy. Dlatego też pierwszy etap prac nad siecią NATURA 2000 w państwach akcesyjnych obejmował analizę aktualnych list Dyrektywy Siedliskowej z punktu widzenia ochrony dziedzictwa przyrodniczego danego kraju oraz ewentualne propozycje rozszerzenia tych list, co przewiduje procedura procesu akcesyjnego. Jest to prawdopodobnie jeden z nielicznych przykładów próby dostosowania prawa nie tylko ze strony krajów pretendujących do członkostwa w Unii, ale także ze strony krajów członkowskich, ponieważ włączenie dodatkowych gatunków na listy Dyrektywy będzie miało dla nich określone konsekwencje prawne (w przypadku, gdy te gatunki występują również na ich terenie). Występujące w Polsce gatunki z załączników Dyrektywy Siedliskowej Rośliny Załączniki Dyrektywy Siedliskowej (DS), z pominięciem oddzielnej listy dla Makaronezji, obejmują łącznie 448 gatunków roślin i 3 całe rodzaje. Tylko niewielka część tych taksonów występuje w Polsce. Nie ma wśród nich gatunków priorytetowych (tab. 1). Spośród roślin niższych notowanych w Polsce, w załączniku II DS znalazło się 7 gatunków mchów, a w V - 33 gatunki mchów (Leucobryum glaucum i rodzaj Sphagnum reprezentowany w Polsce przez 32 gatunki) oraz 7 gatunków porostów (cały rodzaj Cladina) (tab. 2). Gatunki te to mniej niż jeden procent flory roślin niższych w naszym kraju i nie stanowią odpowiedniej reprezentacji tej grupy. Ze względu na brak dokładnych danych o rozmieszczeniu roślin niższych, tylko w niewielkim stopniu są one wykorzystywane do typowania ostoi NATURA 2000 i traktowane głównie jako kryterium dodatkowe. Wiele z nich natomiast występuje jako składnik biotopów objętych załącznikiem I DS, np. gatunki torfowców Sphagnum budujące torfowiska. Określenie stopnia zagrożenia roślin niższych jest trudne ze względu na niepełne zbadanie tych grup; brak dokładnych danych o ich rozmieszczeniu oraz dynamice populacji. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce obejmuje ok. 20% całej flory mchów krajowych. W ostatnich latach nasila się zagrożenie tej grupy roślin (Ochyra 1992). Większość umieszczonych w załączniku II DS gatunków mchów występujących w Polsce znajduje się na ogólnokrajowej Czerwonej liście... Jeden z nich otrzymał kategorię ginący (E), jeden narażony na wyginięcie (V), a trzy pozostałe kategorię rzadki (R). Dwa gatunki: Dicranum viridae i Drepanocladus vernicosus są w naszym kraju jeszcze dość pospolite. Spośród mchów wymienionych w załączniku V DS, na Czerwonej liście umieszczonych jest 9 gatunków torfowców (wszystkie z kat. V). Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce obejmuje obecnie ok. 38% flory krajowej. Obserwuje się postępujące zanikanie tej grupy organizmów. Najbardziej zagrożone grupy ekologiczne porostów to epifity i epiksylity oraz epility i porosty naziemne na niżu i obszarach zurbanizowanych (Cieśliński i in. 1992). Tylko 1 z porostów wymienionych w załączniku V został umieszczony na Czerwonej liście .... Jest to Cladina stellaris, a jej stopień zagrożenia określono jako narażony na wyginięcie (V). Przyczyny zanikania mszaków i porostów są podobne. Należą do nich: emisje przemysłowe i chemizacja, niewłaściwa gospodarka leśna, zwłaszcza zręby zupełne i wycinanie starych drzew, zmiana stosunków wodnych, przede wszystkim osuszanie terenu, eksploatacja skał, urbanizacja, turystyka, kolekcjonerstwo. Gatunki roślin naczyniowych z załączników DS występujące w Polsce stanowią zaledwie około 1% naszej flory. Większość z nich związana jest z siedliskami wodnymi i wilgotnymi, a więc takimi, które w największym stopniu są zagrożone przekształceniami. Pozostałe to gatunki naskalne, o ograniczonym areale występowania, oraz leśne i murawowe. Znaczna część występujących w Polsce gatunków z załącznika II DS obserwowana jest tylko na kilku bądź kilkunastu stanowiskach. Zamieszczone są tu też gatunki uważane w Polsce za wymarłe lub nie obserwowane w naturze od lat, jak np. jezierza giętka Najas flexilis, marsylia czterolistna Marsilea quadrifolia czy kaldesia dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia. W przypadku wielu gatunków granice ich zasięgów geograficznych przebiegają przez Polskę lub też mają one w Polsce jedynie stanowiska wyspowe, oderwane od głównego zasięgu, jak np. seler błotny Apium repens, czy języczka syberyjska Ligularia sibirica. Dlatego też ich występowanie w kraju jest silnie ograniczone. Wśród 15 roślin naczyniowych z załącznika II DS brak gatunków szeroko rozpowszechnionych w Polsce. Stosunkowo liczne stanowiska mają tylko 3 gatunki: sasanka otwarta Pulsatilla patens - gatunek suchych muraw i borów sosnowych, lipiennik Loesela Liparis loeselii i skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus, oba związane z torfowiskami. Rozmieszczone są one głównie na północy i północnym wschodzie kraju. Zagrożenie roślin naczyniowych wymienionych w załącznikach do Dyrektywy (łącznie 21 gatunków), jest w Polsce bardzo wysokie. Na Czerwonej liście... (Zarzycki, Szeląg 1992), umieszczono 15 z nich. Do poszczególnych kategorii zaliczono: 1 gatunek jako wymarły (kategoria Ex), 5 uznano za ginące (E), 8 za narażone na wyginięcie (V), a 1 jako rzadki (R). Wydaje się, że obecne zagrożenie flory jest większe niż to wynika z Czerwonej listy... Jezierza giętka Najas flexilis, zaliczona w niej do narażonych na wyginięcie (V), według najnowszych danych jest w naszym kraju gatunkiem prawdopodobnie wymarłym (Zalewska 1999). Za zagrożone uważa się też obecnie: śnieżyczkę przebiśnieg Galanthus nivalis i arnikę górską Arnica montana (Zając, Zając (red.) 1997). Na listach regionalnych, wykazujących zwykle wyższy stopień zagrożenia gatunków niż lista ogólnokrajowa, zagrożenie wielu gatunków z załączników Dyrektywy Siedliskowej jest oceniane jako bardzo wysokie. Przykładowo, na Górnym Śląsku (Parusel, 1996), kategorię E mają obuwik pospolity Cypripedium calceolus, lipiennik Loesela, sasanka otwarta, oraz arnika górska. Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum i widłak goździsty L. clavatum na tej samej liście uzyskały odpowiednio kategorie V i R. Na Lubelszczyźnie, która jest w Polsce jednym z głównych rejonów występowania aldrowandy pęcherzykowatej Aldrovanda vesiculosa, ma ona status gatunku krytycznie zagrożonego, podobnie jak języczka syberyjska i lipiennik Loesela (Kucharczyk, Wójciak 1995). Dla leńca bezpodkwiatkowego Thesium ebracteatum, nie ujętego w 1992 r. na Czerwonej liście ..., Żukowski i Jackowiak (1995) proponują kategorię narażony (V) na terenie Wielkopolski i Pomorza Zachodniego, a na Górnym Śląsku ocenia się go jako ginący (E). Zagrożenie roślin jest najczęściej bezpośrednim wynikiem zmian siedliskowych. Zdecydowana większość omawianych gatunków roślin naczyniowych jest zagrożona w wyniku działalności człowieka. Najwięcej negatywnych skutków powoduje likwidacja i degradacja siedlisk w wyniku urbanizacji, industrializacji oraz ich przekształcenie w użytki rolne. Zaniechanie gospodarowania lub zmiana tradycyjnego sposobu użytkowania, również może ograniczać występowanie gatunków, zwłaszcza związanych z siedliskami półnaturalnymi, takimi jak łąki i murawy. Rośliny wodne, np. aldrowanda pęcherzykowata, i rośliny siedlisk wilgotnych, np. lipiennik Loesela i skalnica torfowiskowa są szczególnie narażone ze względu na powszechne osuszanie obszarów podmokłych, w tym także torfowisk, oraz eutrofizację i zanieczyszczenia wód (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1992, Kucharczyk, Wójciak 1995). Istnieje też grupa gatunków o okazałych kwiatach, jak np. storczyki i sasanki, zagrożonych zrywaniem i wykopywaniem ze względu na walory dekoracyjne. W przypadku rzadkości florystycznych, rośliny zbierane są przez kolekcjonerów. Niektóre rośliny mające nieliczne stanowiska i bardzo małe populacje, jak np. bylica skalna Artemisia eriantha, mogą być zagrożone erozją genetyczną (Zarzycki, Kaźmierczakowa red. 1993) Gatunki siedlisk otwartych wypierane są w wyniku naturalnych procesów sukcesyjnych. W nielicznych przypadkach zagrożenie wiąże się z biologią rozmnażania (np. słaba siła kiełkowania, niewielka zdolność do rozprzestrzeniania się). Jedyny występujący w Polsce gatunek z załącznika IV (gatunki wymagające ochrony ścisłej) to lindernia mułowa Lindernia procumbens. W Polsce roślina znana jest z kilku stanowisk. Pojawia się efemerycznie na brzegach i dnie wysychających stawów rybnych. Wydaje się, że ochrona gatunkowa w tym przypadku nie spełni swojej roli. Należałoby natomiast rozważyć możliwości ochrony potencjalnych stanowisk tej rośliny. Zwierzęta Załącznik II DS obejmuje 222 taksonów zwierząt, w tym 39 ssaków, 20 gadów, 23 płazów, 62 ryb i minogów oraz 78 bezkręgowców (tab. 3). Wśród tych ostatnich reprezentowanych jest tylko kilka grup, a najliczniej: chrząszcze (21), motyle (20), ślimaki (20) i ważki (9). Dla zorientowania czytelnika, jakie gatunki eksperci z UE wprowadzili do tego załącznika rozważono poniżej listę ssaków. Obejmuje ona 40 taksonów (gatunków lub podgatunków), co stanowi około 14% ssaków Europy (Mitchell-Jones et al. 1999). Dominują nietoperze i drapieżniki, stanowiące 2/3 wszystkich ssaków tego załącznika; wśród tych ostatnich znaczny jest udział fok (5 taksonów). W omawianej grupie jest kilka gatunków określanych jako europejskie endemity (Galemys pyrenaicus, Mustela lutreola, Lynx pardinus, Capra pyrenaica pyrenaica) i 1 endemit dla Półwyspu Iberyjskiego (Microtus cabrerae). Około 40% gatunków występuje regionalnie, przy czym w większości przypadków w południowej Europie. Pozostałe mają zasięg obejmujący większą część Europy. Reprezentują szerokie spektrum siedliskowe, ale najwięcej jest gatunków związanych z różnymi typami lasu, jaskiniami (głównymi miejscami hibernacji licznych na liście nietoperzy), z wodami morskimi i śródlądowymi. Pojedyncze gatunki reprezentują otwarte siedliska tundry, stepu, łąk alpejskich, pastwisk i pól. Są to w większości gatunki zagrożone; około 80% z nich znajduje się na czerwonej liście zwierząt zagrożonych IUCN (Hilton-Taylor 2000), w tym 2 w grupie krytycznie zagrożonych (CR), 6 zagrożonych (EN), 16 narażonych (VU); 10 gatunków należy do grupy mniejszego ryzyka (LR). Załącznik II DS obejmuje 68 gatunków zaliczanych do fauny Polski (tab. 4), w tym cztery uważane w naszym kraju za wymarłe (EXP): suseł moręgowany Spermophilus citellus, norka europejska Mustela lutreola, jesiotr zachodni Acipenser sturio i skójka perłorodna Margaritifera margaritifera (Głowaciński red. 1992, Głowaciński red. w druku). Informacje o 2 gatunkach chrząszczy: Stephanopachys linearis i S. substriatus pochodzą tylko z literatury, natomiast brak okazów dowodowych, a występowanie innego chrząszcza - Mesosa myops - jest aktualnie niepewne. Wśród występujących w Polsce (współcześnie i historycznie) 17 gatunków ssaków z załącznika II DS, stanowiących ok. 19% fauny ssaków Polski, najliczniej reprezentowane są drapieżniki (8 gat.) i nietoperze (7 gat.). 2/3 tych gatunków, uważanych za zagrożone, znalazło się w nowym wydaniu Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński red. w druku). Stan i perspektywy zachowania kilku gatunków, a zwłaszcza bobra, wilka i wydry, można uznać w naszym kraju za dobre. Omawiane ssaki związane są z takimi biotopami, jak rozległe lasy o charakterze puszczańskim, doliny rzeczne o naturalnym charakterze, tereny skaliste, ekstensywnie użytkowane tereny rolnicze, wody i pobrzeże Bałtyku. Stanowiska większości gatunków położone są głównie w południowej, południowo-wschodniej i wschodniej Polsce. Załącznik II DS obejmuje tylko 4 przedstawicieli polskiej herpetofauny (15% herpetofauny Polski): żółwia błotnego Emys orbicularis (Reptilia), kumaka nizinnego Bombina bombina, kumaka górskiego B. variegata oraz traszkę grzebieniastą Triturus cristatus (Amphibia). Żółw błotny jest gatunkiem silnie zagrożonym w Polsce. Znany jest aktualnie z kilkudziesięciu stanowisk w kraju, ale są to przeważnie pojedyncze stwierdzenia. Ostoi, w których gatunek przechodzi rozród, jest niewiele. Traszka grzebieniasta i kumak nizinny należą w naszym kraju do gatunków o szerokim rozmieszczeniu (odpowiednio cała Polska lub cała nizinna Polska) i mają dużą liczbę stanowisk. Niemniej jednak obserwuje się spadek ich liczebności. Zasięg występowania kumaka górskiego jest co prawda ograniczony do Karpat z Pogórzem i Wschodnich Sudetów, ale w obrębie zasięgu gatunek ma liczne stanowiska i jego populacja wydaje się stabilna. Polska ichtiofauna reprezentowana jest w załączniku II DS przez 17 gatunków, w tym 2 morskie (Alosa spp.). Spośród 15 słodkowodnych i dwuśrodowiskowych gatunków (które stanowią blisko 27% słodkowodnej ichtiofauny Polski) prawie wszystkie należą w naszym kraju do grupy najwyższego ryzyka wg Czerwonej listy ... (Witkowski i in. 1999): 3 zaliczono do wymarłych, ale 2 z nich udało się zachować w naszej faunie dzięki reintrodukcji (łosoś Salmo salar) lub translokacji poza obszar naturalnego zasięgu (głowacica Hucho hucho). Nowe wydanie Czerwonej księgi... uwzględnia 12 spośród tych 17 gatunków, w tym 4 gatunki minogów (z najbardziej zagrożonym minogiem morskim Petromyzon marinus - kategoria EN) i parposza Alosa fallax, który jest gatunkiem morskim (Glowaciński red. w druku). Większość gatunków omawianej grupy wykazuje spadek liczebności lub zmniejszanie się liczby stanowisk; około 1/3 występuje w Polsce na skraju swojego zasięgu. Dość szerokie rozmieszczenie i stosunkowo dużą liczbę stanowisk mają jeszcze np. boleń Aspius aspius, koza Cobitis taenia, głowacz białopłetwy Cottus gobio, ale pozostałe znane są przeważnie z niewielkiej liczby stanowisk. Zdecydowana większość gatunków z załącznika II występujących w naszym kraju związana jest z wodami płynącymi, większość wymaga dobrze natlenionych wód. Gatunki zmiennośrodowiskowe stanowią blisko 30% (6 gat.) wszystkich omawianych. Można mieć pewne wątpliwości, czy ochrona biotopów poprzez tworzenie specjalnych obszarów ochrony spełni oczekiwaną rolę w przypadku tej grupy kręgowców. Konieczne tu są rozwiązania systemowe, zmierzające do likwidacji, a przynajmniej ograniczenia głównych czynników zagrożeń: 1) zanieczyszczeń kompleksowo oddziaływujących na środowisko wodne, 2) hydrotechnicznej zabudowy rzek (prostowanie i obudowa koryt rzecznych, przegradzanie rzek stopniami wodnymi), 3) obniżania poziomu wód gruntowych i osuszania terenów podmokłych, 4) introdukcji obcych gatunków (Heese, Witkowski 1996). Bezkręgowce występujące w Polsce reprezentowane są w załączniku II DS przez 30 gatunków (15 gatunków chrząszczy, 7 gat. motyli, 2 gat. ważek, 4 gat. ślimaków lądowych i 2 gat. małży). 2/3 tych gatunków należy w Polsce do zagrożonych, zgodnie z Listą rzadkich i zagrożonych zwierząt w Polsce (Głowaciński red., 1992), Czerwoną listą ważek Polski (Łabędzki i in. 1999), proponowaną Czerwoną listą chrząszczy (Kubisz, Mazur - inf. ustna), Atlasem rozmieszczenia motyli dziennych (Buszko 1997). Pozostałe gatunki albo aktualnie nie są zagrożone w naszym kraju, albo też ich występowanie w Polsce jest niepewne. Najwięcej (10) gatunków związanych jest z lasami, głównie ze starymi drzewostanami i z obumarłymi drzewami. Wszystkie te gatunki to chrząszcze. Wśród motyli dominują gatunki (6) wilgotnych torfiastych łąk, śród- i przyleśnych. 5 gatunków należących do różnych grup taksonomicznych związanych jest z wodami stojącymi i płynącymi. Wszystkie 4 gatunki ślimaków reprezentują tereny podmokłe - wilgotne trawiaste łąki, nawapienne torfowiska, wysięki wód. Załącznik IV DS (gatunki wymagające ochrony ścisłej) obejmuje ogółem 308 taksonów, przy czym najliczniej reprezentowane są ssaki (103) i gady (82). Ze ssaków znalazły się tu wszystkie Microchiroptera (34 gat.) i wszystkie Cetacea (39 gat.). Zamieszczone w tym załączniku bezkręgowce (72 gat.) to, z nielicznymi wyjątkami, przedstawiciele kilku grup owadów (chrząszczy, motyli i ważek) oraz ślimaków (tab. 3). W Polsce występuje 79 taksonów z załącznika IV DS (25%) (tab. 4), przy czym 36 gatunków występuje zarówno w załączniku IV jak i II. Spośród krajowych ssaków w załączniku IV znalazły się m.in. wszystkie nietoperze i wszystkie duże drapieżniki. Wiele gatunków zamieszczonych w załączniku IV DS ma w Polsce stosunkowo liczne populacje i stanowiska, i nie należy obecnie do zagrożonych, jak np. orzesznica, bóbr, wydra, jaszczurka zwinka, większość płazów, chrząszcze Cucujus cinnaberinus i Dytiscus latissimus, czy większość ważek. Załącznik V DS (gatunki, których zbiór lub eksploatacja może podlegać ograniczeniom) obejmuje 66 taksonów, wśród których najliczniej reprezentowane są ryby (35), m.in. wszystkie Acipenseridae (z wyjątkiem tych, które umieszczono w załączniku IV) oraz całe rodzaje Coregonus, Barbus i Alosa. W Polsce występują 23 gatunki z załącznika V, w tym 4 bezkręgowce (tab. 4). Wśród nich jest 14 gatunków, które znajdują się pod ochroną gatunkową, w tym 9 - ścisłą a 5 - częściową, przy czym zastrzeżenia dotyczą albo okresu pozyskiwania (żaba wodna Rana esculenta, żaba śmieszka R. ridibunda, ślimak winniczek Helix pomatia), albo stadium rozwojowego (minóg rzeczny Lampetra fluviatilis), albo terytorialnego zakresu pozyskiwania (łosoś Salmo salar), 2 gatunki objęte ochroną łowiecką, 8 gatunków objętych ochroną rybacką i 1 gatunek niechroniony (brzana karpacka Barbus cyclolepis). Generalnie, najwięcej zastrzeżeń mogą budzić listy bezkręgowców z załączników DS. Przede wszystkim wiele grup bezkręgowców nie jest na tych listach uwzględnione, nieliczne grupy mają bardzo bogatą reprezentację, a część wytypowanych gatunków nie powinna być objęta DS. Szerzej wypowiadali się na ten temat Pawłowski i Witkowski (2000), tutaj jedynie go sygnalizujemy. Status prawny krajowych gatunków flory i fauny objętych Dyrektywą Siedliskową Polskie prawo w zakresie ochrony przyrody dostosowywane jest do obowiązującego w Unii, m.in. zachodzi konieczność dopasowania naszych aktów prawnych do Dyrektywy Siedliskowej. Zgodnie z artykułem 1k DS w przypadku gatunków z załącznika II, należy chronić ich biotopy (stanowiska) poprzez tworzenie Specjalnych Obszarów Ochrony. Jak dotychczas, nasza ustawa o ochronie przyrody nie przewiduje tworzenia SOO, zatem ochronę biotopów gatunków z załącznika II trzeba będzie realizować w oparciu o takie formy ochrony obszarowej, jak parki narodowe, parki krajobrazowe i rezerwaty. Ponieważ istniejące obszary chronione obejmują tylko część biotopów ważnych dla zachowania omawianej grupy gatunków, ich liczba będzie się musiała zwiększyć. Przy typowaniu obszaru jako SOO punktem wyjścia są wymagania siedliskowe gatunku z załącznika II i znaczenie danego stanowiska dla jego ochrony. W przypadku gatunków, które mają jeszcze w Polsce stosunkowo dużo stanowisk, w SOO znajdzie się tylko odpowiednia ich reprezentacja, wyselekcjonowana zgodnie z metodyką programu. Należy podkreślić, że utworzenie SOO nie oznacza automatycznego objęcia terenu ochroną ścisłą, tzn. wyłączenia go z wszelkiej działalności gospodarczej. Reżim ochronny lub inaczej sposób gospodarowania na terenie SOO będzie podyktowany warunkami utrzymania gatunków i ich biotopów i zostanie określony w jego planie ochrony (zgodnie z art. 6 DS). Gatunki z załącznika IV wymagają ochrony ścisłej. Zatem usunięcie niezgodności między statusem prawnym gatunków, określonym w tym załączniku a ich statusem w naszym kraju wymaga zmian w rozporządzeniach o ochronie gatunkowej roślin i zwierząt. Istnieje też możliwość złożenia wniosku o derogację, jeśli upoważnia do tego stan zachowania gatunku w naszym kraju. Załącznik V narzuca konieczność objęcia odnośnych gatunków dowolną formą ochrony, np. ochroną łowiecką czy rybacką w przypadku zwierząt lub ochrona gatunkową częściową w przypadku roślin, tak aby możliwa była kontrola ich pozyskiwania. Rośliny Na listę roślin objętych ochroną gatunkową należy wprowadzić jeden nie chroniony dotychczas w Polsce gatunek z IV załącznika DS, tj. lindernię mułową. Umieszczone w załączniku V DS mchy Leucobryum glaucum i Sphagnum spp., które nie są objęte ochroną prawną w Polsce, powinny być wprowadzone na listę roślin częściowo chronionych. Porosty z tego załącznika podlegają już ochronie gatunkowej w naszym kraju. Spośród 5 roślin naczyniowych 4 objęte są ochroną gatunkową a 1 rośnie wyłącznie na obszarze parku narodowego, co jej zapewnia wystarczającą ochronę. Zwierzęta Usunięcie niezgodności w zakresie załącznika IV DS wymagałoby objęcia ochroną ścisłą 13 gatunków: Buprestis splendens, Cucujus cinnaberinus, Dytiscus latissimus, Graphoderus bilineatus (Coleoptera), strzępotka hero Coenonympha hero, Eriogaster catax, przeplatkę maturna Hypodryas maturna, osadnika wielkookiego Lopinga achine, czerwończyka nieparka Lycaena dispar, modraszka ariona Maculinea arion i Zerynthia polyxena (Lepidoptera) (ten ostatni tylko zalatujący), skójka gruboskorupowa Unio crassus (Mollusca) oraz żaba jeziorkowa Rana lessonae (Amphibia). R. lessonae figuruje na liście gatunków chronionych, ale z ograniczeniem tej ochrony do okresu rozrodu; można więc wystąpić o derogację do postanowień art. 12 DS (gatunek jeszcze pospolity w Polsce) lub rozciągnąć jej ochronę na cały rok. W przypadku załącznika V zasadniczo brak niezgodności wymagających zmian w polskim prawodawstwie ochrony przyrody. Można by ewentualnie wprowadzić na listę gatunków chronionych brzanę karpacką Barbus cyclolepis, gatunek o ograniczonym zasięgu występowania i nie rozpoznanym statusie zagrożenia. Ryba ta jednak nie ma znaczenia gospodarczego, a związku z tym nie istnieje niebezpieczeństwo przeeksploatowania gatunku. Propozycje uzupełnień załączników Dyrektywy Siedliskowej Listę uzupełnień przygotowywano z myślą o zabezpieczeniu egzystencji szczególnie cennych elementów polskiej flory i fauny nie uwzględnionych w DS (Dyduch-Falniowska i in. 2000). Selekcja oparta była na następujących przesłankach 1) gatunek i/lub jego biotopy są zagrożone, 2) istotna część jego areału znajduje się w Europie, 3) gatunek jest łatwy do zidentyfikowania i stosunkowo dobrze poznany pod względem rozmieszczenia, preferowanych siedlisk oraz zagrożeń. Uznano też za konieczne wprowadzenie do załączników DS pewnych taksonów endemicznych (np. karpackich). Przygotowując propozycje uzupełnień, korzystano z najnowszych dostępnych opracowań, takich jak: regionalne czerwone listy roślin zagrożonych (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1992, Kucharczyk, Wójciak 1995, Żukowski, Jackowiak 1995, Parusel 1996), czerwona lista słodkowodnej fauny ryb i minogów Polski (Witkowski i in. 1999), propozycje do czerwonej listy ważek Polski (Łabędzki i in. 1999), propozycje do czerwonej listy chrząszczy Polski (Kubisz, Mazur - inf. ust), Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce (Buszko 1997) oraz innych, jeszcze nie publikowanych informacji. Ponadto wykorzystano wyniki prowadzonych w ostatnich latach ogólnopolskich inwentaryzacji lub obserwacji dotyczących: płazów i gadów (Instytut Ochrony Przyrody PAN, prof. Z. Głowaciński, prof. J. Rafiński, dr M. Zemanek), nietoperzy (Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Centrum Chiropterologiczne, prof. B. Wołoszyn), dużych drapieżników (Instytut Ochrony Przyrody PAN, doc. H. Okarma, dr Z. Jakubiec), ssaków morskich (Stacja Morska UG w Helu, dr K. Skóra), roślin naczyniowych (Pracownia Chorologii Komputerowej IB UJ, prof. A. Zając), ostoi o znaczeniu europejskim wytypowanych zgodnie ze standardem CORINE biotopes (Instytut Ochrony Przyrody PAN, Zakład Integracji Danych Przyrodniczych doc. dr hab. A. Dyduch-Falniowska) - listy gatunków będących podstawą typowania tych ostoi pokrywają się w dużym stopniu z gatunkami z załączników Dyrektywy Siedliskowej. Rośliny W celu przystosowania załączników Dyrektywy Siedliskowej do warunków polskich zaproponowano ich uzupełnienie o 52 gatunki roślin naczyniowych (zwane poniżej proponowanymi), w tym załącznika II o 48 gatunków a załącznika IV o 9 gatunków. Spośród nich, 5 gatunków powinno być wprowadzonych do obu tych załączników (tab. 5). Omawiane gatunki roślin są zagrożone w naszym kraju. Wszystkie znajdują się na Liście roślin zagrożonych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 1992), a 42 z nich także w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Zarzycki, Kaźmierczakowa (red.) 1993). W Polsce, spośród tych gatunków wymarło już 6, ale występują one jeszcze na terenie krajów sąsiednich, gdzie uznano je za zagrożone. Zachowanie ich dla dziedzictwa przyrodniczego Europy wymaga otoczenia opieką miejsc ich występowania. Zagrożenie gatunków proponowanych jako uzupełnienia załączników DS, występujących jeszcze w Polsce w naturze, oceniane jest w 12 przypadkach jako wysokie, gdyż przyznano im kategorię zagrożenia E (ginące). Za narażone (V) uznano 17 gatunków, za rzadkie (R ) 14 oraz o nieokreślonym zagrożeniu (I) 3 gatunki (Zarzycki, Szeląg 1992). Zdecydowana większość, bo 36 (ok. 70%) gatunków proponowanych do Dyrektywy Siedliskowej, znana jest w Polsce z 1-10 stanowisk, lub występuje na ograniczonym obszarze, np. w przypadku tojadu wschodniokarpackiego Aconitum lasiocarpum, czy pszonaka pienińskiego Erysimum pieninicum w jednym paśmie górskim. Niektóre są endemitami ogólnokarpackimi, jak np. dzwonek piłkowany Campanula serrata, lub o zasięgu ograniczonym do kilku grup ostańców skalnych, jak np. przytulia krakowska Galium cracoviense. W grupie gatunków proponowanych do DS są takie, których granica zasięgu geograficznego przebiega przez Polskę, np. kukuczka kapturkowata Neottianthe cucullata, gatunek eurosyberyjski, czy starzec cienisty Senecio umbrosus, gatunek środkowoeuropejski, którego centrum rozmieszczenia położone jest na południe od naszego kraju. Inne są gatunkami europejskimi, jak np. fiołek bagienny Viola uliginosa, gatunek rozmieszczony od wschodnich Niemiec po centralną Rosję i od południowej Szwecji po dawną Jugosławię, czy miłek szkarłatny Adonis flammea, gatunek związany z uprawami, rozpowszechniony w większej części Europy, choć wszędzie rzadki. Gatunki proponowane do włączenia do załączników Dyrektywy Siedliskowej reprezentują szerokie spektrum siedliskowe. Tak więc obok roślin wodnych i związanych z siedliskami wilgotnymi, jak torfowiska, brzegi zbiorników wodnych, znalazły się na liście gatunki leśne, naskalne, solniskowe, murawowe, łąkowe i zaroślowe, a nawet rośliny towarzyszące uprawom. Zachowanie tych gatunków uzależnione jest w znacznym stopniu od sposobu użytkowania terenu przez człowieka. Duże znaczenie mają zwłaszcza metody stosowane w gospodarce rolnej. Utrzymanie zagrożonych gatunków najczęściej wymaga stosowania starych, ekstensywnych metod uprawy roli i hodowli, rezygnacji z intensywnego nawożenia i stosowania środków ochrony roślin. W przypadkach, gdy ich siedliska zostały już przekształcone, konieczne jest wprowadzenie zabiegów ochrony aktywnej, dostosowanej do specyficznych warunków siedliskowych i biologii gatunku. W grupie gatunków proponowanych, 16 objętych jest ochroną prawną. Tylko 2 gatunki z załącznika IV, a więc wymagające ochrony ścisłej - ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum i zanokcica serpentynowa Asplenium adulterinum - nie są u nas chronione prawnie (tab. 5). Akceptacja tych propozycji przez komisję ekspertów UE oznaczałaby konieczność objęcia ich ochroną gatunkową w Polsce. Zwierzęta Zgłoszenia dodatkowych gatunków do załączników DS odbywały się w 2 etapach. Robocza wersja listy obejmowała 43 gatunki. Druga, ostateczna lista konsultowana była ze specjalistami; w przypadku chrząszczy z Danielem Kubiszem i Mieczysławem Mazurem (ISEZ PAN Kraków), ważek - z Pawłem Buczyńskim (UMCS Lublin), Rafałem Bernardem (UAM Poznań) i Andrzejem Łabędzkim (AR Poznań), motyli - z Jarosławem Buszko (UMK Toruń) i Januszem Nowackim (AR Poznań), mięczaków z Anną Dyduch-Falniowską (IOP PAN Kraków). Wzięto również pod uwagę uzupełnienia i zastrzeżenia do roboczej wersji listy, zgłaszane przez innych specjalistów i różne instytucje, do których Ministerstwo Środowiska zwróciło się z prośbą o opinię. Zmiany dotyczyły w sumie 67 gatunków występujących w Polsce. Zaproponowano uzupełnienie załączników DS o 64 gatunki zwierząt (w tym załącznika II o 50 gat., załącznika IV o 38 gat. i załącznika V o 6 gat.) (tab. 6). Omawiane propozycje poszerzenia załączników obejmują 21 gatunków kręgowców (7 gat. ssaków, 1 płaz, 10 ryb) i 46 gatunków bezkręgowców (14 gat. chrząszczy, 7 ważek, 20 motyli, 1 skorupiak, 2 ślimaki i 2 małże). W przypadku bezkręgowców listę ograniczono do najlepiej poznanych grup, dominujących w załącznikach Dyrektywy. Dwa spośród proponowanych gatunków (kozica Rupicapra rupicapra i rak szlachetny Astacus astacus) figurują już w załączniku V Dyrektywy; w przypadku kozicy postuluje się wprowadzenie tatrzańskiego podgatunku (R. rupicapra tatrica) do załączników II i IV, a raka szlachetnego - do załącznika II. Ponadto zgłoszono zastrzeżenia do załącznika IV, dotyczące 3 gatunków ssaków: bobra, wilka i wydry. Z uwagi na pomyślny rozwój populacji tych gatunków w naszym kraju, Polska chciałaby sobie zarezerwować prawo do ewentualnej zmiany sposobu ich ochrony oraz kontroli ich populacji. Warto zaznaczyć, że dwa z tych gatunków (bóbr i wydra) nie zostały zamieszczone w nowym, drugim wydaniu Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński red. w druku). Pozostawiono w niej jeszcze wilka, ale w grupie gatunków mniejszego ryzyka - z kategorią NT (bliski zagrożenia). Wszystkie gatunki proponowane zaliczane są w naszym kraju do zagrożonych. Spośród kręgowców, 13 gatunków znalazło się pierwszym tomie nowego wydania Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński red. w druku), a pozostałe 5 gatunków (ryby) - na Czerwonej liście słodkowodnych minogów i ryb Polski (Witkowski i in. 1999). Część bezkręgowców figuruje w takich opracowaniach, jak Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński red. 1992) czy Czerwona lista ważek Polski (Łabędzki et al. 1999), inne uważane są za zagrożone przez specjalistów od poszczególnych grup (por. s.). Większość omawianych gatunków związana jest z zagrożonymi biotopami, w tym ponad połowa z wodami (28%) i obszarami podmokłymi (25%). Istotny udział mają również gatunki lasów, a także siedlisk kserotermicznych oraz różnych typów łąk. Około połowa propozycji to gatunki znane w kraju z niewielkiej liczby (mniej niż 10) stanowisk, a 30% to gatunki, które w Polsce występują na skraju swojego zasięgu. Wśród 67 rozważanych gatunków 18 podlega ochronie gatunkowej, 7 rybackiej, a 42 są niechronione. W przypadku 24 niechronionych gatunków bezkręgowców, zaproponowanych do włączenia na załącznik IV, konieczne będzie objęcie ich ochroną gatunkową, o ile propozycje zostaną przyjęte. Wyniki wstępnych negocjacji dotyczących uzupełnienia załączników Dyrektywy Siedliskowej Rośliny Spośród 52 polskich propozycji dotyczących roślin naczyniowych, komisja ekspertów UE wstępnie zaakceptowała 17 (30%), w tym 13 ze statusem gatunku priorytetowego. W dalszym ciągu trwają konsultacje i negocjacje dotyczące ostatecznego kształtu załączników. Zaakceptowane zostały przede wszystkim gatunki objęte już wcześniej Konwencją Berneńską, endemiczne lub o bardzo ograniczonym zasięgu, umieszczone na czerwonej liście IUCN lub krajów sąsiadujących z Polską. Eksperci UE uznali też, że gatunki zaakceptowane przez nich jako uzupełnienia załącznika II, powinny być również umieszczone w IV załączniku Dyrektywy. W związku z rozszerzeniem tego załącznika konieczne jest więc umieszczenie na liście roślin chronionych w Polsce dodatkowych 12 gatunków (pozostałe gatunki podlegają już ochronie prawnej). Niektóre z gatunków były proponowane przez kilka krajów. Wśród 17 pozytywnie zaopiniowanych polskich propozycji, 11 zostało także wytypowanych przez Słowację, Czechy, Słowenię lub Węgry np. sierpik różnolistny Serratula lycopifolia, czy różanecznik żółty Rhododendron luteum. Do załącznika II i IV Dyrektywy Siedliskowej zostały też włączone 2 gatunki należące do naszej flory, ale nie proponowane przez Polskę: tocja alpejska Tozzia carpatica (zgłoszony przez Słowację) oraz dzwonecznik wonny Adenophora lilifolia (Czechy). Akceptacji nie uzyskały natomiast gatunki z centrum rozmieszczenia poza Polską, zwłaszcza w Europie Wschodniej, lub o zasięgach obejmujących Europę Zachodnią. Uznano też, że nie powinno się wprowadzać do załącznika II gatunków, których biotopy stanowią siedliska wymienione w załączniku I Dyrektywy. Odrzucono też taksony o niejasnej pozycji systematycznej, ujmowane przez różnych badaczy jako gatunki lub podgatunki, a także przedstawicieli trudnych do oznaczenia rodzajów, jak np. Hieracium czy Taraxacum. Zwierzęta W I etapie prac nad uzupełnieniami załączników Dyrektywy Siedliskowej kraje akcesyjne zgłosiły ponad 300 gatunków, z których 74 zostało wstępnie zaakceptowane przez European Topic Centre on Nature Conservation. Spośród taksonów zaproponowanych przez Polskę, wstępnie przyjęto 14, w tym 8 gatunków jako priorytetowe wszystkie do załączników II/IV (tab. 6.). Podobnie jak w przypadku roślin, akceptacji nie uzyskały przede wszystkim te gatunki o licznych stanowiskach w krajach UE. Z 14 zaakceptowanych taksonów (8 kręgowców i 6 bezkręgowców) 8 nie występuje w krajach Wspólnoty. Są to z kręgowców: suseł perełkowany Spermophilus suslicus, tatrzańskie podgatunki świstaka i kozicy M. m. latirostris i R. rupicapra tatrica, darniówka tatrzańska Microtus tatricus, żubr Bison bonasus, traszka karpacka Triturus montandoni, strzebla błotna Moroco percnurus i z bezkręgowców: sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens. Wśród zaakceptowanych uzupełnień do załączników Dyrektywy Siedliskowej, zaproponowanych przez inne kraje akcesyjne, znalazło się kilku przedstawicieli naszej fauny. Są to: ze ssaków - tchórz stepowy Mustela eversmanni (załącznik IV), chomik Cricetus cricetus (V), z ryb - kiełb Kesslera Gobio kessleri (II/IV), z chrząszczy - Carabus violaceus (II/IV), z motyli dziennych - Colias myrmidone (II/IV) i ze ślimaków wodnych Anisus vorticulus (II/IV). Cztery pierwsze gatunki należą w Polsce do prawnie chronionych. Jeśli zostaną one ostatecznie zatwierdzone, Polska będzie je musiała uwzględnić przy realizacji programu Natura 2000. Dyskutowana jest jeszcze kwestia wprowadzenia do załącznika II i IV łosia Alces alces zgłoszonego przez Czechy i Rumunię. Propozycja odnosi się tylko do populacji z centralnej Europy, nie dotyczy natomiast populacji skandynawskich i krajów bałtyckich. Polską populację łosia można traktować jako fragment populacji północno-wschodniej Europy, niemniej jednak eksperci UE oczekują ustosunkowania się Polski do tej propozycji. Biorąc pod uwagę niekorzystną sytuację gatunku w naszym kraju w ostatnich latach (postępujący spadek liczebności) i fakt, że związany jest z zagrożonymi biotopami, można by zaakceptować wprowadzenie łosia na załączniki II i V. Nie wydaje się sensowne wprowadzanie go na listę gatunków wymagających ścisłej ochrony, gdyż jego populacje (podobnie jak innych dużych roślinożerców) wymagają kontroli. Zgłoszone przez Polskę zastrzeżenia do załącznika IV w przypadku bobra i wilka zostały przyjęte. Podobne wnioski odnośnie tych gatunków, z tym że dodatkowo do załącznika II, złożyło kilka innych krajów akcesyjnych. Wniosek dotyczący wydry nie zyskał poparcia. Kolejne propozycje (21 gatunków; w większości bezkręgowce), zgłoszone przez Polskę, czekają na rozpatrzenie. Źródło: Natura 200