Na początku tej pracy warto zastanowić się na definicją państwa totalitarnego. Jak podaje internetowa encyklopedia wiem.onet.pl „państwo totalitarne jest to system władzy, w którym całkowicie kontrolowane są wszelkie sfery życia obywateli w celu całkowitego podporządkowania jednostki i kontroli nad nią. Ideologia totalitarna jest wpajana poprzez system indoktrynacji realizowany za pomocą różnych form propagandy objawiającej się w mediach, systemie nauki i wychowania. Indoktrynacja realizowana jest również poprzez różne formy przymusu i terroru. W efekcie następuje pozbawienie jednostki jej prawa do prywatności życia i ścisłe jej uzależnienie od doraźnych interesów państwa.” Największy rozwój totalitaryzmu nastąpił w okresie międzywojennym. Wtedy to właśnie powstały dwa państwa totalitarne, które w znaczący sposób wpłynęły na późniejsze losy Europy i świata. Mowa tu oczywiście o Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz o III Rzeszy. Z państwami tymi związane są dwa zjawiska kulturowe: realizm socjalistyczny, (potocznie zwany socrealizmem) w ZSRR i nazistowska sztuka w III Rzeszy. Łączyła je chęć całkowitego podporządkowania kultury i sztuki jednej ideologii i władzy państwowej. W pracy tej chciałbym skupić się na kulturze radzieckiej, gdyż uważam ją za najlepszy przykład ilustrujący kulturę w państwie totalitarnym. W Związku Radzieckim ostra cenzura eliminowała treści, które odbiegały od przyjętej linii politycznej i nie były odpowiednio nasycone ideologią. W początkowym okresie twórcy radzieccy z autentycznym przekonaniem i entuzjazmem propagowali idee komunizmu i wierzyli w słuszność pierwszego na świecie systemu sprawiedliwości społecznej. Kultura radziecka w tym okresie korzystała z bardzo ożywionych kontaktów, które rosyjscy artyści, pisarze i poeci utrzymywali z kulturą europejską jeszcze przed 1918 rokiem. Jednocześnie chętnie przyjmowano wszelkie koncepcje nowej sztuki, uważano bowiem, że do wyrażenia rodzącej się dopiero wspaniałej rzeczywistości potrzebne są całkowicie nowe środki. Połączenie nowych idei, na których oparło się państwo komunistyczne, z awangardowymi tendencjami artystycznymi panującymi w Europie, przyniosło rezultat w postaci wielu niepowtarzalnych i wybitnych na skalę światową dokonań artystycznych. Należała do nich radziecka sztuka plakatowa, awangardowa poezja i architektura. Do arcydzieł sztuki filmowej należą nieme jeszcze filmy Sergiusza Eisensteina i Wsiewołoda Pudowkina. Swoboda artystyczna sprawiła, że – mimo poparcia dla państwa socjalistycznego – twórcy zachowywali niezależność sądów. Było to sprzeczne z zasadami tworzonego od końca lat dwudziestych przez Stalina państwa totalitarnego, które dążyło do kontroli zarówno czynów, jak i myśli obywatela. Zaczęto więc urzeczywistniać idee tzw. nowej kultury socjalistycznej. Zaciekle tępiono wszelkie przejawy artystycznej awangardy pod zarzutem „sztuki burżuazyjnej”, słusznie obawiając się, że w ślad za wolnością artystyczną musi pojawić się wolna myśl, tak niebezpieczna dla systemu totalitarnego. W 1932 roku proklamowano oficjalnie nową kulturę, tzw. realizm socjalistyczny. Wraz z jej wprowadzeniem w sztuce sowieckiej na długie dziesięciolecia zapanowała odgórnie narzucona stylistyka i rygorystycznie przestrzegane ograniczenia tematyczne. Kultura miała odtąd „odzwierciedlać wiernie rzeczywistość”, jednakże punktem odniesienia tego nowego „realizmu” wcale nie było otaczające twórcę życie, ale dyrektywy partii komunistycznej. Podobnie jak propaganda, artysta miał pokazywać sukcesy państwa socjalistycznego, rozwój przemysłu, oświaty, sojusz robotniczo – chłopski, postać wodza, chlubne tradycje rewolucji i jej bohaterów. Krytykować można było jedynie Rosję przedrewolucyjną, wrogów państwa socjalistycznego i „burżuazyjnych wyzyskiwaczy” oraz imperialistyczny świat zewnętrzny. Twórcy nie akceptujący socrealizmu zostali potępieni, nawet jeżeli w swych utworach akceptowali nowy ustrój. Wielu z nich zostało zamordowanych, niektórzy popełnili samobójstwo, część zmuszono do milczenia. Socrealizm w literaturze bierze swój początek od wystąpienia Maksima Gorkiego na zjeździe pisarzy w 1934 roku. Prawodawcy metody odwoływali się do XIX wzorców prozy realizmu i poezji społecznikowskiej. Na model literatury realizmu socjalistycznego składały się, poza dyrektywami o charakterze ogólnym, m.in. postulaty: typowości obrazu artystycznego, ideologicznej motywacji rozwoju fabuły, romantyki rewolucyjnej. Przesłanie dydaktyczne zawierało się w komentarzu autora i w podziale bohaterów na typy pozytywne i negatywne. Krytyka oficjalna uznała Gorkiego, jako autora powieści Matka, za prekursora literatury socrealizmu. Jako wzorcowe uznała również m.in.: Cichy Don i Zaorany ugór Michaiła Szołochowa, Chelb Aleksieja Tołstoja, czy Młodą Gwardię Aleksandra Fadiejewa – a więc w części utwory powstałe przed sformułowaniem doktryny i przewyższające wartością literacką typowe wytwory socrealizmu. Jego ideologiczne i stylistyczne założenia najczęściej spełniała tzw. literatura produkcyjna, na ogół skrajnie schematyczna i tendencyjna. Jej pierwowzorem była powieść Cement Fiodora Gładkowa. W sztukach plastycznych dzieła realizmu socjalistycznego cechuje specyficzny ikonografizm (portrety przywódców, sceny batalistycznych zmagań, wspólnej pracy i życia rodzinnego) oraz akademicka dbałość o poprawne odtwarzanie rzeczywistości. Głównymi reprezentantami socrealizmu w sztuce sowieckiej byli artyści wywodzący się z kręgów sztuki zachowawczej, traktujących dokonania awangardy artystycznej jako niebezpieczne eksperymenty. Symbolem realizmu socjalistycznego w rzeźbie jest Robotnik i kołchoźnica rosyjskiej rzeźbiarki Wiery Muchiny. Architekturę cechowało monumentalne przeskalowanie zespołów miejskich i pojedynczych budynków. Potężne gmachy miały sugerować wielkość socjalistycznego państwa. Ich konstrukcja nawiązywała do architektury klasycznej (zwłaszcza kolumny). Fasady zdobiono ważnymi treściami propagandowymi. Muzyka mogła nieść treści postulowane przez propagandę komunistyczną jedynie w powiązaniu z innymi sztukami. Było to możliwe w takich gatunkach, jak pieśń, kantata, opera, balet, muzyka filmowa. Podejmowano w nich tematykę historyczno – rewolucyjną. Gloryfikowano przywódców rewolucji (za doskonały przykład może tu posłużyć Symfonia „Lenin” Wissariona Szebalina), osiągnięcia państwa sowieckiego, walkę o pokój, pracę, itp. Powstał nowy gatunek zwany pieśnią masową. Była to popularna, prosta pieśń nawiązująca w warstwie muzycznej do tradycji rosyjskiej pieśni ludu. Zapowiedzią realizmu socjalistycznego w filmie była tzw. rewolucyjna klasyka sowiecka lat 20. i początków 30. Odegrała ona inspirującą rolę w rozwoju kina światowego, jako alternatywa dla repertuaru komercyjnego i rozrywkowego. Jej wpływy uwidoczniły się w kinie europejskim. Pod koniec lat 30. socrealizm uległ stopniowej schematyzacji i wulgaryzacji. Stał się ideologicznym taranem do walki z wszelkim nowatorstwem i odmiennymi sposobami myślenia. Film zaczął być traktowany jako doraźne narzędzie walki politycznej i propagandy. Współdziałał też w tworzeniu kultu Stalina. Kultura socrealizmu w Związku Radzieckim to także specyficzny stosunek do nauki, wynikający z przekonania o wyższości „nauki socjalistycznej” nad nauką zachodnią. W pogłębiającej się izolacji kulturalnej radzieccy uczeni odrzucali dokonania „kapitalistycznej” nauki i techniki, jak socjologia i cybernetyka, proponując w zamian dziwaczne koncepcje. Przykładem może być teoria Trofima Łysenki, który ignorował zasady genetyki i chciał hodować egzotyczne rośliny (np. ryż) w klimacie północnoeuropejskim. Propagandowa funkcja socrealizmu zwiększyła jego zainteresowanie środkami masowego przekazu: plakatem, literaturą popularną, prasą. Rozwijała się dzięki temu kultura masowa. Innymi popularnymi jej formami były masowe imprezy, jak defilady, zawody sportowe i pochody, które miały pokazywać entuzjazm młodzieży, powszechną radość i poparcie dla systemu. Socrealizm spowodował ponad półwieczną izolację środowisk artystycznych Związku Radzieckiego, a tym samym wyeliminował rozwój nieskrępowanej kultury przynależnej społeczeństwom pluralistycznym. Została zerwana ciągłość z dawnymi tradycjami artystycznymi, a usilna indoktrynacja spowodowała zubożenie duchowe i moralne narodu. Można więc powiedzieć, że opisany na przykładzie Związku Radzieckiego model kultury totalitarnej byłby wielkim nieszczęściem dla każdego społeczeństwa, a straty nim spowodowane musiałyby być eliminowane i naprawiane przez lata. Bibliografia: Morin Edgar, O naturze Związku Radzieckiego. Volumen, Warszawa 1990 Szelągowska Grażyna, Ludzie społeczeństwa cywilizacje. WSiP, Warszawa 2003 Wojciechowski Grzegorz, Razem przez wieki. ARKA, Poznań 2001 Internetowa encyklopedia wiem.onet.pl Nowa encyklopedia powszechna PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996