Rodzina jest to podstawowa komórka spoleczna skladajaca sie z rodziców i dzieci. W ten sposób zyla zorganizowana ludzkosc od zarania dziejów. Podstawowa funkcja rodziny bylo i jest wychowanie mlodego pokolenia. Rodzice upominaja, troszcza sie o zdrowie, swoim postepowaniem daja przyklad dzieciom. Wsród róznych klas spolecznych istniejacych w kraju byly rózne typy modeli rodzin. Obraz zycia rodzinnego zmienial sie w róznych okresach historycznych. Przykladem glebokiego uczucia milosci do córki sa treny Jana Kochanowskiego, najwiekszego poety okresu odrodzenia. Wielkich twórców romantycznych zajmowala tematyka dramatu narodowego i tragedii jednostki. Dopiero powiesciowa twórczosc pozytywistów przedstawila bogate obrazy rodzin i róznych warstw spolecznych. Do wybitnych twórców tego okresu nalezy Boleslaw Prus. w powiesci "Lalka" wystepuja rodziny magnackie i ziemianskie. Zycie arystokracji polega na konsumpcji dóbr czerpanych z prac poddanych. Baron Krzeszowski i hrabia Lecki trwonia swoje majatki urzadzajac bale, przyjecia, grajac na wyscigach i karty. Panna Izabela byla przygotowana do zycia towarzyskiego, umiala przyjmowac gosci, prowadzic konwersacje i kokietowac panów. Jej mlodosc minela na zabawach, róznego rodzaju przyjemnosciach. Skutkiem takiego wychowania jest nieumiejetnosc do samodzielnego zycia. Przeciwienstwem panny Izabeli jest pani Starska. Mloda kobieta musiala utrzymac swoja córeczke i matke zarabiajac udzielaniem lekcji muzyki. Podobny model wychowania znajdujemy w powiesci E. Orzeszkowej "Nad Niemnem". Zygmunt Korczynski przedstawiciel arystokracji nie byl przygotowany do prowadzenia majatku pozostawionego przez ojca. Przeciwienstwem Zygmunta byl Wiktor Korczynski i Justyna Orzelska. Krytykowali prózniacze zycie i postanowili sami pracowac. Witold pomagal w rolnictwie, studiowal agronomie. Przebywajac w srodowisku studenckim poznal hasla pozytywistyczne pracy u podstaw przez zblizenie sie do ludzi. W mlodosci ojciec jego mial te same idealy. Witold swoje wychowanie zawdziecza ojcu. Warunki zycia i obciazenie majatku kontrybucja zmusily Benedykta do zejscia z obloków na ziemie. Benedykt Korczynski swoja pracowitoscia i zapobiegliwoscia ratowal majatek od ruiny. Zona jego Emilia posiadala cechy arystokratki. Nudzily ja rozmowy o gospodarce, prowadzila zycie prózniacze. Córki chciala wychowac wedlug swojego modelu. Szwagier Korczynskiego Darzycki podobnie wychowal swoje córki. Urzadzal dla nich bale, uczyly sie bywania w towarzystwie. Do tej grupy ziemianstwa nalezal Orzelski - ojciec Justyny, rezydent Rózyc i Kirlo. Natomiast Justyna wychowana przez ciotke Marte wstydzila sie byc rezydentka i postanowila pracowac. Nie zawahala sie wyjsc za czlowieka niezamoznego i pracowac we wlasnym gospodarstwie. Zycie na utrzymaniu wuja bylo dla niej upokarzajace. Inny obraz rodziny istnial wsród szlachty zasciankowej. W zascianku Bohatyrowicze - rodziny szlacheckie zajmowaly sie praca podobnie jak chlopi. Róznili sie jednak patriotyzmem i umilowaniem piekna przyrody. Rodzice wychowywali dzieci w szacunku do starszych. Wpajali im zamilowanie do pracy na roli, do uprawiania drzew owocowych i krzewów ozdobnych. W wielkim dziele "Chlopi" Wladyslaw Reymont przedstawil róznorodnosc zycia rodzinnego chlopów. Zasadniczym zajeciem chlopów byla praca. Dzieci od najmlodszych lat uczestniczyly w gospodarskich zajeciach. Zycie rolników w owym czasie bylo twarde i wymagalo silnych ludzi, zahartowanych w pracy. Wies nie byla jednolita, byli bogaci, fornale i komornicy. Najgorszy byl los dzieci w rodzinach sluzby dworskiej i komorników. Byly one pozostawione bez opieki o glodzie i brudzie, bawily sie ze zwierzetami. W tych warunkach gnebily je choroby, ulegaly wypadkom. O losach dzieci z najbiedniejszych rodzin opowiadaly takze: nowela E. Orzeszkowej "Tadeusz", B. Prusa "Antek", St. Zeromskiego "Zmierzch". Rodzice nie mieli czasu na opieke i wychowanie dzieci, poniewaz caly dzien pracowali w znoju i trudzie, aby zaspokoic ludziom prymitywna wegetacje. Przykladem sa Gibalowie z noweli "Zmierzch". Dzieci chlopskie nie byly posylane do szkól, choc zdarzaly sie talenty np. Antek w "Antku", Janko w "Janku Muzykancie" Sienkiewicza. W rodzinach chlopskich wychowanie polegalo na przekazaniu umiejetnosci potrzebnych do pracy. W rodzinach robotniczych dzieci równiez zyly w skrajnej nedzy. W piwnicznej izbie" Maria Konopnicka ukazuje obraz chorego dziecka. Rodzina ta mieszka w suterenie gdzie jest wilgotno, ponuro i ciemno. Dziecko marzy o sloncu, lalce zabawie na swiezym powietrzu. Marzenia dziecka nigdy sie nie spelnia i dziecko umrze nie zobaczywszy piekniejszego swiata. Matka nie byla w stanie zapewnic wyjazdu dziecka na wies. Tragiczny obraz niedoli rodzin robotniczych przedstawia Konopnicka w wielu innych utworach. W noweli "Nasza szkapa" ojciec musi sprzedac szkape, która byla srodkiem utrzymania rodziny, aby kupic lekarstwa dla matki chorej na gruzlice. Dzieci byly przywiazane do zwierzecia, z którym zzyly sie od najmlodszych lat. W takich rodzinach nie rozwijaly sie uczucia rodzinne, nie wpajano milosci do ojczyzny, np. chlop w noweli "Rozdziobia nas kruki, wrony" zdziera ubranie i ekwipunek z poleglego powstanca. Obrazy z zycia rodzin robotniczych ukazuje St. Zeromski w "Ludziach bezdomnych". Przykladem takiej rodziny jest sam bohater Tomasz Judym. Byl synem szewca i ulicy Cieplej, z dzielnicy ubogich. Zaopiekowala sie nim ciotka, u której wykonywal rózne poslugi: sprzatal, obieral kartofle, zmywal naczynia itp. Na nauke mial malo czasu, ale byl ambitny i pracowity, dzieki temu ukonczyl studia. Judym poznal niedole najbiedniejszych. Do nich nalezala jego brata Wiktora. Bratowa pracowala w okropnych warunkach w fabryce cygar. Dzieci byly pozostawione bez opieki. Chociaz rodzice pracowali ponad sily w domu byla nedza. Znajac zycie biedoty postanowil poswiecic sie pracy wsród nich. Zrezygnowal z zalozenia wlasnej rodziny aby calkowicie sluzyc ubogim. Obraz typowej rodziny mieszczanskiej przedstawila G. Zapolska w komedii Moralnosc pani Dulskiej". Moralnosc ta polegala na obludzie, dwulicowosci, falszu. Dzieci byly wychowywane w takiej atmosferze. Dulska toleruje flirt syna Zbyszka ze sluzaca, byleby tylko nie wyszlo to na jaw. Wypedza dziewczyne, która jest w ciazy i bez srodków do zycia. Córki uczy obludy i klamstwa. Matka kaze sie skurczyc Hesi w tramwaju, aby nie placic za nia biletu. Wychowanie córek polega na nauce tanca, gry na fortepianie. Robi to ze snobizmu i dla pozoru, aby wobec innych sasiadek nie okazac sie gorsza. W domu Dulska chodzi brudna w podartych ubiorach bo nikt obcy jej w tym nie widzi. Inny obraz rodziny mieszczanskiej ukazuje Z. Nalkowska w "Granicy". Pani Kolichowska wlascicielka czynszowej kamienicy bezwzglednie sciagala komorne od ubogich lokatorów. Jej krewna, która wychowala, nie zgadzala sie z postepowaniem ciotki. Byla wrazliwa na dramaty ludzkie, które rozgrywaly sie: "pod podloga". Przekonywala ciotke aby ulitowala sie nad ludzkim nieszczesciem. Kiedy zostala zona Ziembiewicza wywierala pozytywny wplyw na posuniecia meza w zarzadzaniu miastem. Zenon Ziembiewicz pochodzil z podupadlej rodziny szlacheckiej. Glownie wychowywala go matka, która wywierala na niego pozytywny wplyw. Ojciec Zenona malo interesowal sie synem. Zajmowaly go polowania nadzór nad pracami w polu oraz flirty z dziewczynami ze wsi. Charakter Zenona uksztaltowal sie poza domem w szkole i na studiach. Pozytywny obraz rodziny szlacheckiej przedstawila Maria Dabrowska w dziele pt. "Noce i dnie". Rodzina Niechciców skladala sie z rodziców i trojga dzieci. Bogumil i Barbara pochodzili z rodzin o tradycjach patriotycznych. Bogumil Niechcic bral udzial w powstaniu styczniowym. W tym duchu wychowywali potomstwo. Darzyli swoje dzieci miloscia i czuloscia. Ich ukochanym synem byl Piotrus, który cieszyl rodziców swoimi zdolnosciami i wdziekiem. Po jego smierci byla w domu wielka rozpacz. Pani Barbara nie mogla pogodzic sie z pustka panujaca wokól. Dzieci, które urodzily sie po kilku latach byly przedmiotem wielkiej troski rodziców. Pani Barbara trwozyla sie o dzieci, czy nie zagraza im niebezpieczenstwo. Ojciec czuwal nad uczciwoscia, pracowitoscia charakteru dzieci. Mocno przezywal przywlaszczenie sobie drobnych pieniedzy przez Tomaszka i surowo karal za takie przewinienia. Najwieksza radosc sprawiala im najstarsza córka Agniesia. Byla zdolna, ambitna, interesowala sie problemami otaczajacego ja swiata. Mlodsze dzieci jednakowo chowane posiadaly odmienne charaktery. Najwieksze klopoty wychowawcze sprawial Tomaszek, ale ojciec duzo wysilku i pracy wkladal w uksztaltowanie charakteru syna. Bogumil Niechcic dawal dobry przyklad dzieciom. Byl czlowiekiem wielkiej sprawiedliwosci i szlachetnosci charakteru. Zycie jego bylo wypelnione praca. Mimo, iz majatek nie byl jego wlasnoscia, wkladal cala dusze w doprowadzenie go do stanu kwitnacego. Barbara byla kobieta wrazliwa i delikatna, nieprzygotowana do pracy na wsi, lecz imponowalo jej zaangazowanie meza i starala sie wiernie dotrzymywac mu kroku. Inne wychowanie mialy dzieci w rodzinie Ostrzenskich. Matka zajmowala sie sklepem, byla kobieta przedsiebiorcza, ale nie zupelnie uczciwa. Ojciec nauczyciel nie mial wiekszego wplywu na wychowanie starszych synów. Byl podporzadkowany zonie. Jego ulubiencem byl Bodzio, który podobnie jak ojciec byl przesadnym pedantem. Najstarszy syn Anzelm mial podobny charakter do matki. w nieuczciwy sposób bogacil sie. Od zarania dziejów rodzice troszczyli sie o swoje potomstwo , o jego wychowaniu czytamy w historii, w literaturze w innych przekazach. Ale nie tylko rodzice. Wychowanie mlodego pokolenia bylo troska wybitnych mezów stanu, pisarzy, parlamentarzystów. Pisarze i publicysci odegrali szczególna role w ksztaltowaniu charakterów mlodziezy. W czasach zaborów uczyli patriotyzmu, odpowiedzialnosci za losy narodu. Przekazano nam ostrzezenie jednego z wybitnych Polaków, ze: " takie beda Rzeczpospolite, jakie ich mlodziezy chowanie". W literaturze podano nam obrazy pozytywnego wychowania oraz negatywne sceny z zycia rodzinnego. W czasach dawnych tylko szlachta, magnaci i bogaci mieszczanie mogli troszczyc sie o staranne wychowanie swoich dzieci. Do nich docierala literatura ze wskazówkami pedagogicznymi. Oni posylali synów do szkól zakonnych i swieckich, a takze za granice do znanych wybitnych uczelni. W "Panu Tadeuszu" pan Podkomorzy udziela wskazówek dobrego zachowania na dworze Sedziego. Literatura powiesciowa docierala najbardziej do ogólu przecietnych ludzi. W XIX wieku powiesc dociera do domów szlacheckich. Orzeszkowa pisala o nowoczesnym wychowaniu dziewczat aby mogly podejmowac prace i zdobywac samodzielnosc. Jednoczesnie krytykowala prózniacze zycie przedstawicieli warstw wyzszych, które zyly z wysilku mas pracujacych i nawolywala do zmiany w wychowaniu przyszlego spoleczenstwa. W sród pisarzy wrazliwych na losy dzieci wybitna role odegrala Maria Konopnicka. Znajac srodowisko ludzi biednych nawolywala w swoich wierszach i nowelach o wychowanie mlodego pokolenia w lepszych warunkach bytowych. Boleslaw Prus krytykowal podobne sytuacje XIX wiecznego spoleczenstwa chcac poruszyc opinie publiczna do zmiany kierunku wychowania w rodzinach. Tytul jego utworu "Emancypantki" swiadczy o wadze tego problemu. Gabriela Zapolska w swoich komediach wytykala ostro atmosfere w jakiej byla wychowana mlodziez. Waznym kierunkiem jest nauka, milosc do ojczyzny. Dzieki literaturze uczacej patriotyzmu Polacy w dlugich latach niewoli nie tracili swojego poczucia narodowego i dazyli do wolnosci. Chociaz w szkolach nie wolno bylo mówic po polsku to jednak w rodzinach uczono milosci do wlasnego kraju. Przykladem takiej rodziny byla rodzina Niechciców w "Nocach i dniach" Marii Dabrowskiej. Obecnie sprawa wychowania jest jednakowo wazna jak w wiekach minionych. Dzisiaj szkola uczy i wychowuje zgodnie ze swoimi programami, ale w wielu rodzinach nie wychowuje sie nalezycie. Nie uczy sie uczciwosci, pracy, obowiazkowosci i zyczliwosci dla innych. Te wszystkie cechy potrzebne sa spoleczenstwu dla budowania lepszej przyszlosci ojczyzny. To jest patriotyzm naszych czasów.