Określany jako "sumienie narodu", Stefan Żeromski w nowelach zajmuje się obroną pokrzywdzonych, troszczy się o dobro publiczne, lituje się nad biednymi i nieszczęśliwymi. W nowelach dotyczących powstania zajmuje się losami pojedynczych ludzi, przedstawia ich osobiste tragedie. Poprzez naturalistyczne obrazy bez komentarza porusza czytelnika, wzbudza żal i zainteresowanie dolą chłopa. Losy człowieka są częścią dramatu, który rozgrywa się w naturze, podkreśla złe traktowanie chłopów przez dziedzica. "Zmierzch" - opis tragedii matki, która nie może zająć się dzieckiem, bo musi pracować, aby przeżyć. Beznadziejność egzystencji, problemy deklasacji szlachty i awansu społecznego, konflikt między synem a ojcem ("Doktor Piotr").
