CZAS TRWANIA EPOKI I GENEZA NAZWY NASTRÓJ EPOKI FILOZOFIA EPOKI ARCHITEKTURA MALARSTWO I RZEŹBA MUZYKA LITERATURA GENEZA NAZWY Termin „renesans” pochodzi od francuskiego słowa renaissance oznaczającego odrodzenie. Pojęcie to po raz pierwszy użyte zostało w XVI w. przez włoskiego malarza i historyka sztuki Giorgia Vasariego na określenie nowatorskich trendów w malarstwie. Pojecie „renesans” wskazuje na odrodzenie się, po wiekach średnich, kultury i literatury antycznej oraz odnowieniu filozoficznych studiów nad starożytnymi utworami literackimi. W szerszym znaczeniu „renesans” oznacza odrodzenie się człowieka, a także całej kultury, sztuki i nauki nowożytnej. CZAS TRWANIA EPOKI POCZĄTEK: Renesans narodził się we Włoszech w połowie XIV w., a w XV w. pojawił się w innych krajach europejskich. KONIEC: We Włoszech kres epoki przypada na początek XVI w. (symboliczną datą jest 1527 r. , kiedy wojska cesarskie splądrowały renesansowy Rzym), w pozostałych krajach renesans trwał do XVI i XVII w. POLSKA Renesans polski trwał od połowy XV w. do przełomu XVI i XVII w. HUMANIZM: Termin humanizm (łac. humanus- ludzki) używany bywa w trzech znaczeniach: a) W sensie historycznym, na określenie umysłowego ruchu, zapoczątkowanego we Włoszech w XVI w., którego główna tendencją były wszechstronne studia literatury i sztuki antycznej oraz uznanie założeń kultury starożytnej za obowiązujący wzorzec- wobec konieczności sformułowania wzorców i celów, do jakich powinien dążyć człowiek owej epoki. b) W znaczeniu szerszym używa się terminu „humanizm” do końca XIX w. na określenie nowej filozoficznej postawy, której głównym założeniem było przekonanie o nieograniczonych możliwościach rozumu ludzkiego oraz położenie nacisku na wszechstronny rozwój człowieka. c) W najogólniejszym sensie pojęcia „humanizm” używa się w odniesieniu do postawy uznającej duchowe i materialne potrzeby człowieka i przejawiającej się w dążeniu do jego pełnego rozwoju. ZAINTERESOWANIA HUMANISTÓW: *Kultura antyczna REFORMACJA: GŁÓNE NURTY REFORMACJI W EUROPIE a)Luteranizm- *Dania, Szwecja, Norwegia, Prusy Książęce, Ks. Niemieckie -zniesienie celibatu -głównym źródłem wiary są ewangelie -do zbawienia potrzebna jest łaska boża i wola -dwa sakramenty- chrzest i komunia -nabożeństwa odprawiane w językach narodowych -nieuznawanie nieomylności papieża ofiary ludzi były dobrowolne b)Kalwinizm- *Szwajcaria, Szkocja, Niderlandy, państwa niemieckie, pd.- zach. Francja -człowiek z góry przeznaczony jest na zbawienie lub potępienie - nieuznawanie papieża i kultów świętych -trzy sakramenty- chrzest, komunia, małżeństwo -komunia pod postacią chleba i wina -wyznawcy zwracali dużą uwagę na moralność c)Anglikanizm- *Anglia, wsch. Irlandia -na czele kościoła stoi władca -zlikwidowanie kościołów i zagrabienie ich dóbr -kobiety mogły pełnić funkcje duchownych -nie zmieniono wiary- przypomina katolicyzm -odrzucenie papieża d)Antytrynitaryzm- *Litwa, Węgry -nie uznają Chrystusa -wszyscy ludzie powinni być równi -chrzest przyjmowały tylko osoby dorosłe -uznawali, że nie należy prowadzić wojen -nie wierzyli w Trójce świętą GŁÓWNE NURTY REFORMACJI W POLSCE: a)Luteranizm *Prusy Książęce, Inflanty, Kurlandia, Pomorze gdańskie, Wielkopolska (przyjęty wśród mieszczan) b)Kalwinizm *Małopolska, Litwa (przyjęty wśród szlachty) c)Antytrynitaryzm (Arianie) *Raków, Pińczów, Kiejdany, Lewartów (przyjęty wśród chłopów i mieszczan) d)Prawosławni *wschodnie tereny e)Mahometanie *wschodnie i południowe tereny DOMINUJĄCE MYŚLI: „Homo sum- homani nihil a me alienum puto” -Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce. „Mimesis”- Nakaz naśladowania natury w sztuce. WZORCE OSOBOWE: a)SZLACHCIC: Szlachcic powinien : czerpać radość z pracy, troszczyć się o gospodarstwo i żyć w zgodzie. Powinien również być: religijny, pracowity i dobry. („Pieśń świętojańska o Sobótce”, „Na dom w Czarnolasie”, „Na lipę”) b)PATRIOTA: Dla patrioty najważniejsza jest ojczyzna, poświęcenie, troska o losy kraju, walka w chwale, wytrwałość i duże opodatkowanie na rzecz wojska. („Odprawa posłów Greckich”) c)HUMANISTA: Humanista („poeta doctus”) jest to człowiek wszechstronnie uzdolniony, uniwersalny, wyzwolony z pęt autorytetu kościelnego, a zatem krytyczny i odważny w poszukiwaniu prawdy. (np. Erazm z Rotterdamu) d)DWORZANIN: Dworzanin posiadał wysoką kulturę towarzyską i znał formy towarzyskie. Był elegancki, szarmancki, piękny, wykształcony, znał języki obce, dbał o czystość i piękno języka narodowego. Był również znawcą literatury i muzyki. Po prostu ideał w każdym calu. (Łukasz Górnicki- „Dworzanin polski”) e)ZIEMIANIN: („Żywot człowieka poczciwego”) ANTROPOCENTRYZM: Zwrot ku życiu ziemskiemu, doczesnemu z naczelnym hasłem: człowiek, świat, piękno, sława. Poznać świat, cieszyć się jego pięknem, w tym także pięknem ciała ludzkiego, żyć pełnią życia, nie stronić od niczego, co ludzkie i ziemskie- oto treść bytu człowieka. IRENIZM: Irenizm mówi nam o ruchu dążącym do ustanowienia pokoju między wszystkimi religiami (humaniści nie krytykowali jawnie religii chrześcijańskiej bowiem szukali między swoimi poglądami, a innymi wyznaniami płaszczyzny porozumienia). STOICYZM: Z tej filozofii wywodzi się pojecie cnoty jako narzędzia służącego opanowywaniu namiętności, zachowaniu spokoju wobec świata. Najwybitniejszym myślicielem tej epoki był Erazm z Rotterdamu, postulujący wewnętrzne odrodzenie człowieka, który powinien kierować się rozumem i zasadami moralnymi. Erazm propagował zasady irenizmu i krytykował nieuctwo. NEOPLATONIZM: Neoplatonizm był bardzo popularny na początku epoki. Łączy on w sobie idee starożytne- głównie głoszone przez platona- z chrześcijaństwem. Kierunek ten głosił doskonałość ludzkiej natury oraz postulował wolność człowieka w kreowaniu zła i dobra. Stworzył też własną koncepcję poezji, rozumianej jako przejaw boskiego natchnienia i poetyckiego szału. EPIKUREIZM I HEDONIZM: Filozofie zaczerpnięte ze starożytności. Głosiły one potrzebę korzystania z wszelkich przejawów życia, a szczęście rozumiały jako brak cierpienia. Architektura renesansu nawiązywała bowiem, odrzucając barbarzyński- jak wówczas uważano- gotyk, do form antycznych. CECHY ARCHITEKTURY RENESANSOWEJ: *Szukano idealnych proporcji, które- przez swój matematyczny rygoryzm- miały nadawać zamkom, kościołom i pałacom cudowną, cieszącą oko harmonię *Budowla renesansowa- w porównaniu ze skomplikowaną bryłą gotyckiej katedry- urzeka prostotą i geometryczną przejrzystością kompozycji. *Budowle miały charakter lekkości *Stosowano kopuły *Budowle symetryczne *Dużo ozdób *Zaokrąglone łuki, wsparte na kolumnach w stylu jońskim- arkady PRZYKŁADY BUDOWLI RENESANSOWYCH: -Florencki kościół San Lorenzo (zaprojektowany przez Filipa Brunelleschi) -Monumentalna bazylika św. Piotra w Rzymie (kopuła zbudowana według rysunków Michała Anioła) -Kościół S. Maria della Consolazione w Todi PRZYKŁADY BUDOWLI RENESANSOWYCH W POLSCE: -Wawel (przebudowy Wawele dokonali: Franciszek Florentczyk, Bartłomiej Berrecci) *tarasy (krużganki z arkadami) *portale- płaskorzeźby wokół drzwi (zachowana symetria) *freski *sufity z kasetonami (rzeźbione głowy- przestroga do podejmowania ustaw) *duże okna zakończone sklepieniem łukowym *arrasy (z miejscowości arras)- 350 tkanych na polecenie króla Zygmunta Augusta -motywy przyrody -sceny biblijne -Kaplica Zygmuntowska *kopuły *okrągłe okna *symetria *nagrobki dwóch ostatnich Jagiellonów (ukazani w pół śnie, w ruchu, łuki rzymskie- nagrobki wzorowane na nagrobkach włoskich Medyceuszów) - Zamek w Zamościu (przebudowy zamku w Zamościu dokonał: Bernando Morando) MALARSTWO: CECHY MALARSTWA RENESANSU:: *znano proporcje ciała ludzkiego *stosowano technikę światłocienia i zjawisko perspektywy *ukazywano ciało ludzkie w ruchu *postać ludzką starano się wpisać w trójkąt równoramienny *zaczęto pokazywać piękno ciała ludzkiego *pokazywano człowieka w różnych fazach rozwoju fizycznego *ukazywano potęgę człowieka jako siłę fizyczną *interesowano się dokładnie anatomią człowieka *malarze pokazywali przeżycia ludzkie *tematyka obrazów nawiązywała do starożytności, była najczęściej biblijna, mitologiczna bądź świecka *dominowały jasne kolory *zaczęto wzorować się na modelach *wprowadzono tło *obrazy wykonywane były najczęściej na zamówienie MALARZE RENESANSU WŁOSKIEGO: ~ Leonardo Da Vinci („Dama z łasiczką”, „Monalisa”, „Ostatnia wieczerza”) ~ Rafael Santi (Rafaello) („Madonna w pejzażu”, „Madonna sykstyńska”, „Madonna z Foligna”, „Przemienienie pańskie”, „Sąd Salomona”) ~ Tycjan („Portret cesarza Karola V”, „Portret papieża Pawła III) ~ Botticelli („Narodziny Wenus”, „Primavera”) ~ Giotto MALARZE Z INNYCH KRAJÓW EUROPEJSKICH: ~ Albrecht Dürer i Lucas Cranach (Niemcy) ~ Piotr Breughel (Niderlandy) PRZEDSTAWICIELE POLSKIEGO MALARSTWA EPOKI RENESANSU: Pojawienie się sztuki renesansowej w Polsce dokonało się za sprawą króla Zygmunta I. - Jan Michałowicz z Urzędowa RZEŹBA: CECHY RZEŹBY RENESANSOWEJ: Cechy takie jak w malarstwie RZEŹBIARZE RENESANSOWI: ~Michał Anioł („Mojżesz”, „Dawid”, Freski w Kaplicy Sykstyńskiej) RZEŹBIERZE POLSKIEGO RENESANSU: ~Wit Stwosz (ołtarz w Kościele Mariackim w Krakowie) GATUNKI RENESANSU: *wielogłosowe msze (cykliczna kompozycja wokalna lub wokalno-instrumantalna) *motety (wielogłosowa pieśń kościelna) *pieśni i kanony- religijne i świeckie (forma polifoniczna oparta na imitacji ścisłej) *chansons (pieśń francuska jednogłosowa- ch.trubadurów i truwerów, wielogłosowa- ch. polifoniczna, programowa) *madrygały (wielogłosowy utwór wokalny o charakterze świeckim) *ricercary (forma muzyki instrumentalnej na lutnię lub organy, jednotematowy) *canzony (świecka pieśń wielogłosowa) *hymny (uroczysta pieśń pochwalna) *psalmy (typ pieśni religijnej) *lamentacje *antyfony (teksty powtarzane na końcu psalmu) *chorał protestancki -utwory czterogłosowe -utwory z towarzyszeniem towarów -teksty w językach narodowych -kobiety dopuszczone do udziału w śpiewie -szerokie wykorzystanie systemu dur-moll -instrumentalne przygrywki chorałowe *suita-Tworzą się pierwsze układy tańców zapowiadające pojawienie się suity. Są to z reguły dwa tańce, z których pierwszy ma powolne tempo i parzysta metrum, drugi- żywe tempo i nieparzyste metrum. SZKOŁY MUZYKI W RENESANISIE: a)Szkoła flamandzka *J. Okeghem i J. Olbrecht -dość ścisła kompozycja utworów -rozwój wielogłosowości do 36 głosów -sformułowanie ważnych prawideł odnoszących się do łączenia linii melodycznych -wielogłosowe msze, motety, pieśni i kanony *Josquin des Prés -prawie wyłącznie muzyka chóralna: msze, motety, pieśni religijne i świeckie chansons -zwrócenie uwagi na brzmienie utworu i zgodność akcentów słownych z muzycznymi -przyjęcie czterogłosu jako zasady *Orlando di Lasso -muzyka chóralno- religijna (msze, motety) i świecka (motety, madrygały, chansons) -miał instynktowne wyczucie harmoniczne, które stało się ważnym elementem jego dzieł -po J. Des Prés przejął staranna deklamacją tekstu b)Szkoła wenecka *A. Willaert -utwory polichóralne a capella: msze, psalmy, hymny, motety, madrygały, chanson -utwory instrumentalne: ricercary, canzony, z wykorzystaniem śmiałej chromatyki co oznaczało odwrót od tonacji kościelnych i zwrócenie uwagi na rodzący się system dur-moll c)Szkoła rzymska *G.P. da Palestrina -zwracał uwagę na tekst -całkowicie zrezygnował z melizmatów i chromatyk -jako zasadę przyjął czterogłosowość -tworzył głównie wokalną muzykę religijną: msze, hymny, psalmy, lamentacje, antyfony d)Szkoła florencka *J. Peri, V. Galilei, F i G Caccini, -w 1597 r. powstała Dafne uznana za pierwszą operę -stosowanie recytatywu jako formy podania tekstu INSTRUMENTY ROZPOWSZECHNIONE W RENESANSIE: W renesansie nastąpił dynamiczny rozwój muzykowania domowego, powszechnego w całej Europie. Nastąpił tez bardzo poważny wzrost- tak ilościowy, jak i jakościowy- budowy instrumentów. Rodzina fletów prostych: flety sopranowe, altowe, tenorowe i basowe. Budownictwo wiol, które z czasem zostały wyparte przez skrzypce, altówki, wiolonczele, kontrabasy. Lutnie-umiejętność gry na tym instrumencie była dowodem wysokiej kultury, a także świadectwem towarzyskiej ogłady Instrumenty klawiszowe-organy (zwiększenie liczby piszczałek, manuałów), klawesyny. POLSKA MUZYKA EPOKI RENESANSU: *Sebastian z Felsztyna- Pozostawił po sobie czterogłosowe motety i inne dzieła religijne, a także szereg interesujących traktatów dotyczących teorii muzyki i wykonawstwa śpiewów religijnych. *Marcin za Lwowa-Pozostawił po sobie cztery pięciogłosowe motety religijne i pięciogłosową msze religijną. *Mikołaj z Radomia- Jego kompozycje są dowodem wysokiego kunsztu polifonicznego. Stworzył bardzo wiele motetów *Wacław z Szamotuł-Pisywał motety, pieśni i psalmy. Stosował czterogłosowe opracowania. Jego najbardziej znany utwór: Już się zmierzcha, nadchodzi noc. *Jerzy Liban-Napisał czterogłosowy hymn Ortus de Polonia Stanislaus. *Krzysztof Borek-Większość jego dzieł zaginęła, zachowały się tylko msze. *Mikołaj Gomółka-Twórca zbioru utworów pod wspólnym tytułem Melodiae na Psałterz Polski przez Mikołaja Gomółę uczynione. *Mikołaj Zieliński-Do jego dzieł należy Magnificat- utwór przeznaczony na 3 chóry a 4 głosy. Był pierwszym polskim kompozytorem tworzącym fantazje. *CECHY JĘZYKA RENESANSU: W epoce renesansu wykrystalizował się ostatecznie jednolity, ogólnopolski język literacki, wolny od cech gwarowych czy lokalnych. Nastąpiło ustalenie postaci fonetycznej, słownikowej i fleksyjnej języka polskiego, a przy tym samym ujednolicenie systemu gramatycznego. Działo się to przede wszystkim na terenie Małopolski i stołecznego Krakowa, gdzie znajdował się główny ośrodek życia kulturalnego: dwór królewski, Akademia. Z Małopolski wywodzili się czołowi pisarze tego okresu. U poszczególnych pisarzy widać troskę o poprawność i piękno języka, a zatem o jego kulturę, przy czym można już stwierdzić wyraźne różnice w ich stylu, wyrażające się głównie stosunkiem do języka potocznego i do wyrazów oraz form dawniejszych. Toczono na ten temat spory, przy czym zarysowały się dwa różne stanowiska: jedni, konserwatyści, byli rzecznikami trzymania się dawniejszego słownictwa i form; drudzy natomiast starali się zbliżyć język literacki do języka mówionego i wprowadzić nowo pojawiające się słowa czy końcówki fleksyjne. Ostatecznie zwyciężyło przekonanie, iż język literacki powinien być kunsztowniejszy od mówionego, potocznego, wyrazów zaś przestarzałych można używać w razie braku odpowiednich słów nowszych lub do celów stylistycznych. W miarę możności należy wystrzegać się zbędnych nabytków obcych, a w tym głównie czechizmów. GATUNKI LITERACKIE: Poeci renesansu uprawiali przede wszystkim gatunki cenione w starożytności: a)LIRYCZNE: ody, treny, fraszki, pieśni, elegie, hymny epigramy, anakreontyki, sielanki b)EPICKIE: bohaterskie eposy c)DRAMATYCZNE: humanistyczne tragedie i komedie d)GATUNKI NIE OBJĘTE NORMAMI KLASYCZNYMI: misterium, moralitety, romanse, powieść łotrzykowska ROZWÓJ LIRYKI: Okres renesansu przyniósł bujny rozkwit liryki, w niej bowiem można było najłatwiej wyrazić swój stosunek do Boga, przyrody i człowieka oraz zwierzyć się ze swych najbardziej osobistych doznań i myśli. a)Liryka bezpośrednia, w której podmiot liryczny wypowiada w pierwszej osobie własne przeżycia w formie monologu lirycznego. b)Liryka pośrednia, kiedy podmiot liryczny wypowiada się wprost- w osobistym wyznaniu, ale przez poetyckie obrazy, opisy lub bezosobowe refleksje. c)Liryka opisowa i sytuacyjna (są to odmiany liryki pośredniej). Obie można umieścić właściwie na pograniczu trzech podstawowych rodzajów literackich. d)Liryka inwokacyjna. W tym wypadku liryczne „ja” zwraca się do jakiegoś adresata: może nim być pojedyncza osoba, zespół osób czy naród, albo też przedmiot lub pojęcie. PRZYKŁADY UTWORÓW RENESANSOWYCH- Utwory polskie: *MIKOŁAJ REJ -był pierwszym polskim pisarzem, który zaczął tworzyć wyłącznie w języku polskim. „Zwierciadło”- opisuje piękno życie na wsi „Krótka rozprawa między panem, wójtem, a plebanem”- krytykuje szlachtę i księży *JAN KOCHANOWSKI -twórca literackiej polszczyzny- ojciec literatury polskiej. Treny, fraszki, psalmy, pieśni- opis uroków wiejskich, ludowych „Odprawa posłów greckich” „Zuzanna” „O śmierci Jana Twardowskiego” *ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI -pisał po łacinie „O naprawie Rzeczypospolitej”- Dzieło to znalazło się na indeksie ksiąg zakazanych. W tym utworze żądał równych praw i kar. Zreformował obronę granic, wprowadził reformę szkolnictwa (szkoły publiczne) Literatura powszechna Dante Alighieri „Boska komedia“ Franciszek Petrarca „Do Laury” Jan Boccaccio„ Dekameron”, “Sokół” Wiliam Szekspir “Romeo i Julia”, “Hamlet”, “Sen nocy letniej”, “Makbet”. Michał Montaigne „Próby” Franciszek Rabelais „Gargantua i Pantagruee” Erazm z Rotterdamu „Pochwała głupoty”