W literaturze polskiej została utrwalona pamięć o Żydach od wieków zamieszkałych w Polsce, o ich odrębnej kulturze, języku, obyczajowości. Począwszy od początku wieku XIX pisarze zaznaczają ich obecność w polskim pejzażu społecznym, a syntetyczny wizerunek Żyda, w przeciwieństwie do publi-cystyki jest życzliwy, a nawet ciepły i serdeczny. Wyjątkiem jest negatywny obraz przechrztów w "Nie boskiej komedii" I. Krasicki go. Autor pokazał tu odstępców od wiary, którzy zerwali ze swym środowiskiem. Z problematyką żydowską stykamy się już we fragmentach Starego Testamentu. Czytając Księgę Hioba oraz Psalmy poznajemy częściowo religię oraz kulturę i historię tego narodu, który uważał się za naród wybrany. Szczególnie popularny jest psalm ukazujący Żydów w niewoli babilońskiej, którzy wspominali swoją utraconą ojczyznę. Z postacią Żyda spotykamy się w arcydziele poezji polskiej, jakim jest epopeja narodowa A. Mickiewicza "Pan Tadeusz". Akcja tego utworu rozpoczyna się przyjazdem Tadeusza do Soplicowa. Rozgrywa się ona w dobie napoleońskiej, na Pomorzu, w Soplicowie i okolicy. Fabuła sięga Polski szlacheckiej. Przedstawia wydarzenia w Soplicowie, na zamku Stolnika, we Włoszech śladem bitwy napoleońskiej, na Pomorzu oraz w Małopolsce i Wielkopolsce, w Księstwie Warszawskim. Obejmuje lata wcześnisze, poprzedzające konstytucję 3 maja i Targowicę, sięga po rok 1812. Wspomnianym wyżej Żydem jest oczywiście karczmarz Jankiel. Adam Mickiewicz przedstawia go jako współorganizatora powstania na Litwie, który głębiej od szlachty rozumie interesy ojczyzny. Karczma, którą prowadził, to karczma chwiejąca się, krzywa, Jankiel chodził ubrany w długi sarafan (?), przepasany czarnym, jedwabnym pasem, na głowie nosił jarmułkę i miał oczywiście długą brodę. Cieszył się dobrą sławą i szacunkiem w okolicy, ponieważ był uczciwym, arendarzem nie znoszącym pijaństwa i znającym się na handlu. Bardzo wiele podróżował. Był wszędzie mile widziany i lubiany, szanowany zarówno przez zwolenników Horeszków jak i Sopliców. Był uzdolniony muzycznie, śpiewał i grał, a także uwielbiał różne zabawy ("był zabaw wielkim miłośnikiem"). Prawdopodobnie to dzięki niemu "Mazurek Dąbrowskiego" zyskał popularność na Litwie. Jankiel "miał taką sławę dobrego Polaka", mówił czystą polszczyzną. Często rozmawiał z księdzem Robakiem, którego podobno poznał w "cudzych krajach". Także i ksiądz często w nocy prowadził potajemne narady z Jankielem w karczmie. To przecież tam Robak agitował do powstania, w czym wiernie pomagał mu Żyd. W księdze VII Podczas narady w Dobrzynie próbował powstrzymać szlachtę od najazdu na Soplicowo, a nagromadzoną energię chciał wykorzystać w powstaniu. W księdze XII Jankiel wykonuje mistrzowski koncert na cymbałach, w którym w artystycznym skrócie przedstawił niedawne dzieje Polski. Analizując postać tego poczciwego karczmarz, można zauważyć pewne podobieństwo do Jacka Soplicy. Żyd, podobnie jak Jacek, był "agentem wywiadu" pracującego dla Legionów. Dowodem na to są ich potajemne spotkania oraz liczne podróże po Litwie, Francji i księstwie Warszawskim. Dla Jacka kaptur mnisi to było tylko przebranie. Dla Jankiela zawód karczmarz był kamuflarzem umożliwiającym mu działalność polityczną. Żydowski cymbalista, polski patriota, służył w Legionach jako muzyk. Brat polecił go Sędziemu na arendarza, dlatego obejmuje on karczmę, dzięki czemu uzyskuje doskonały punkt obserwacyjny i kontaktowy. Jankielto postać wyjątkowo pozytywna, bardzo wyrazista. Bohater posiada same zalety: uczciwy, rozumny, mądry, sprytny, utalentowany i odważny, budzi powszechne zaufanie i działa skutecznie. Przede wszystkim jest gorącym patriotą ("Żyd poczciwy ojczyznę jako Polak kochał"). Może nas trochę dziwić fakt, że to właśnie Żyd współpracuje z księdzem Robakiem przy przygotowywaniu powstania i że właśnie on przypomina szlachcie niedawne wydarzenia począwszy od Konstytucji 3 maja do Targowicy i powstanie Legionów. Portret Jankiela bardzo się różni od utartego stereotypu i w późniejszej literaturze karczmarza przebiegłego, sprytnego, dbającego tylko o własne interesy. Z problematyką kwestii żydowskiej spotykamy się także w pozytywiźmie. Pisarze tego okresu byli demokratami wrażliwymi na sprawy społeczne i pamiętali o udziale Żydów w powstaniu styczniowym. Po- nadto coraz więcej zaczynało się mówić o antysemityźmie, którego przyczyną były szerzące się "pogromy" w Rosji oraz wzmacniająca się pozycja kupiectwa żydowskiego i wkraczaniem Żydów w środowisko inteligencji. Dla pisarzy - pozytywistów charakterystyczna była teoria "pracy organicznej" która głosiła, że społeczeństwo będzie chore, jeżeli ja- kaś jego część będzie niedomagać. Eliza Orzeszkowa w artykule "O Żydach i kwestii żydowskiej" była zdziwiona nikłym zasobem wiedzy Polaków o tym naro- dzie, z którym od kilku wieków mieszkają na jednej ziemi ("wyobrażaliśmy sobie naprawdę, że Żyd jest maszyną do liczenia pieniędzy"). Utworem napisanym przeciwko antysemityzmowi jest "Mendel Gdański" M. Konopnickiej. Autorka tak określiła swoje stanowisko wobec Żydów: "wielką zwolenniczką Żydów nie jestem, ale nienawidzę ucis- ku i niesprawiedliwości... Za wszelką krzywdą goto- wam przemówić zawsze". Bohater tego utworu jest jedną z najpiękniejszych postaci w literaturze po- zytywistycznej. Mendel, 67-mio letni introligator mieszka od 27 lat w tym samym miejscu, w Warszawie na Starym Mieście. Żyjąc samotnie wychowuje 10-cio letniego wnuczka Kubusia, syna zmarłej córki. Jest pracowity, mądry, sprawiedliwy, pełen godności i powagi, pobożny, uroczyście obchodzi szabas. Jest wyznawcą judaizmu. Jego księgą jest Stary Testa- ment. Jego głęboka wiara budzi zdziwienie i szacu- nek u proboszcza. Należy przede wszystkim zwrócić ugagę na jego głębokie przywiązanie do Warszawy, na jego tutejszość i zadomowienie, na przywiązanie do miejsca, w którym żyje. Jego miastem jest Stare Miasto. Tu znajduje się grób jego ojca i matki, żo- ny i córki. Żyd był świadkiem powstania styczniowe- go ("nasze miasto bardzo dużo ciemności ma i bardzo dużo smutku, i bardzo dużo nieszczęścia"). Mendel jest człowiekiem myślącym i poważnym. Gdy dowiaduje się o rozruchach antysemickich, zastanawia się nad ich słusznością. Wymienia na ten temat poglądy z zegarmistrzem. Potępia też Kubusia, gdy ten uciekał gdy wołano za nim "Żyd". Mówi: "uczciwym Żydem być jest piękna rzecz". Z początku postawa Mendla wobec rozruchów antysemickich jest optymistyczna i spo- kojna. Szok przeżywa dopiero wtedy, gdy słyszy krzyki, płacz, brzęk tłuczonego szkła, łomot kamie- ni. Odrzuca pomoc sąsiadek. Wierzy jeszcze, że po- grom jego nie dotyczy. Gdy jednak kamień rozbija szybę, nie pociesza go nawet student stający w jego obronie oraz nieistotny jest fakt, że bez szwanku uchodzi z opresji. Dla niego w tym momencie jest już wszystko skończone: stracił swoje miejsce na świecie, swoj przekonania, swoją miłość do Warsza- wy. Mendel wypowiada słowa: "u mnie umarło serce do tego miasta". Tak więc tekst ten ukazuje bezsensow- ność antysemityzmu a także zróżnicowane postawy lu- dzi wobec tego problemu. Wyjątkowo dużo uwagi poświęcił problemowi ży- dowskiem Bolesław Prus, podobnie jak i narastającej fali antysemityzmu w społeczeństwie polskim. Szcze- gólnie widoczne jest to u niego w wybitnej powieści pt. "Lalka". Wydaje się, że ocena Żydów jest tu niejednoznaczna. Czasami przedstawieni są oni ko- micznie. W utworze jest wiele postaci starozakon- nych, ubranych w chałaty, śmierdzących cebulą, często nazywanych parchami, krzykliwych, nachal- nych, nie zawsze uczciwych. Jednak portret Żyda tworzą trzy postacie tej powieści: inteligent Szu- man i dwaj Szangbaumowie, ojciec i syn. Oni także są ukazani dość śmiesznie, o czym świadczą liczne, rodzajowe scenki humorystyczne z "pamiętnika stare- go subiekta". Rzecki opisuje tam podróż żydowską furką. Otóż okazało się wówczas, że opłacony przez Mincla furman podwozi przy okazji różnych znajomych i krewnych, oraz przemyca tytoń. Humorystyczne są też sceny w sądzie i scena licytacji. Ukazują one naród żydowski jako naród ludzi interesów, cieka- wych, ruchliwych. Stary Szangbaum to zamożny, kon- serwatywny Żyd, pełen energii. Doskonale zna się na handlu, wie jak załatwić różne interesy (to on za- łatwił Wokulskiemu fikcyjną licytację i kupno ka- mienicy). Jest oszczędny i pracowity, śmieszy swoją niepoprawną polszczyzną, oraz często zmieniającym się stosunkiem do syna. Ten zaś to Henryk Szan- gbaum. Brał udział w powstaniu i przebywał na zes- łaniu na Syberii. Czuje się patriotą i Polakiem, gdy jednak ci zaczęli wypominać mu żydowskie pocho- dzenie, porzucił nazwisko Szangbaumowski i chciał powrócić do dzielnicy żydowskiej. Jest inteligenty i pracowity. Mimo to jest ukazany w świetle nega- tywnym. Okazuje się bowiem, że to karierowicz, któ- ry za pieniądze ugruntowuje sobie pozycję społecz- ną, a nawet kontakty z arystokracją. Mimo to jest zubożały wewnętrznie. Podobnie jak Henryk, byłym powstańcem i sybirakiem jest dr Szuman, inteligent o aspiracjach naukowych. Cechują go pesymizm i roz- goryczenie, które wynika z przeżyć wewnętrznych (śmierć narzeczonej). Stary kawaler, dziwak i scep- tyk, był przyjacielem Wokulskiego i Rzeckiego. W powieści pełni rolę komentatora. O Rzeckim mówi: "Stary romantyk. Ginąca rasa". Posiada jakby pod- wójną świadomość narodową. Mówi: "my, polacy i ja- kem Żyd". Różny jest stosunek bohatera powieści do Izraelitów. Są wśród nich przychylnie nastawieni oraz antysemici. Do tych ostatnich należą: subiekt Lisiecki, radca Węgrowicz, ajent Szprot. Negatywny stosunek do Żydów mają nieliczni reprezentanci mieszczaństwa. Żydzi są dla nich groźną konkuren- cją. Arystokraci natomiast gardzą nimi, choć często są ich dłużnikami (Łęcki i Starski). A więc ocena Żydów jest niejednoznaczna. Ukazani są oni w "Lalce" w sposób krytyczny i komiczny, traktowani są jako integralny element społeczeństwa polskiego. Żydzi są także obecni w literaturze młodopol- skiej. W utworach tego okresu pojawiają się jako nieodłączny element pejzażu społecznego, np. karcz- marze w "Chłopach" i "Weselu" oraz biedota w "Ludziach bezdomnych". Opowieść Judyma o potwornych warunkach panujących na ulicy Krochmalnej i Ciepłej dotyczy przede wszystkim Żydów tam mieszkajacych. W "Ludziach bezdomnych" pojawia się też inteligent żydowski, lekarz Chmielnicki, który wyśmiewany, da- leki od elity z salonu doktora Czernisza, wciąż od- czuwa antysemityzm. Do tej pory pisząc o Żydach opisywałem tylko postacie męskie, natomiast na uwagę zasługują dwie kreacje kobiece z literatury Młodej Polski. Jest to Ryfka z "Wiernej rzeki" oraz Rachela z "Wesela". Pierwsza z nich, kilkunastoletnia dziewczyna, poma- ga pannie Salomei, ostrzegając ją przed oddziałami rosyjskimi. W ten sposób odwdzięcz się jej za naukę i pomoc. natomiast Rachela to prowincjonalna inte- ligentka. Czuje się wyobcowana ze swego środowiska, tęskni do innego świata, jaki sobie stwarza we własnej wyobraźni. jest zafascynowana sztuką i ar- tystami. Pełni bardzo ważną rolę w dramacie: to ona wpada na pomysł, aby zaprosić na wesele wszystkie dziwy do bronowickiej chaty. W przeciwieństwie do rachel, jej ojciec, karczmarz, Mosiek, niezwykle trzeźwo patrzy na państwo - chłopskie wesele. Oglą- dając strój Pana młodego mówi; "pan się narodowo bałamuci", a do dziada; "taka szopka". Sam na we- selw przyszedł w interesach. Epizodycznie występują też Żydzi w "Nocach i dniach" M. Dąbrowskiej. Są to postaci sympatyczne, np. żydówka Arkuszawa, żyd Szymszel - poczciwina, pozostający w ciągłym kontakcie z Niechcicami, a w roku 1914 to on odbywa z panią Barbarą jej "podróż w nieznane". Literatura późniejsza związana jest głównie z tematyką Holocaustu. Do utworów podejmujących tą tematykę należą m.in. opowiadania T. Borowskiego, "Medaliony" Z. Nałkowskiej, "Rozmowy z katem", "Początek" Szczypiorskiego. Analizując "Medaliony" należy zwrócić szcze- gólną uwagę na opowiadania: "Kobieta cmentarna", "Przy torze kolejowym", "Dwojra zielona" oraz "Człowiek jest mocny". Bohaterką pierwszego z nich jest kobieta pie- lęgnująca kwiaty na grobach. Treść stanowią jej zeznania dotyczące Żydów oraz uprzedzeń Polaków wo- bec nich. Mimo to ze współczuciem opowiada o sce- nach, jakie obserwowała w pobliskim getcie. Tych, którzy próbowali się opierać, zabijano na miejscu, innych wywożono samochodami także na pewną śmierć. Zmokano drzwi i podpalano domy. Żydzi wyskakiwali z okien i wyrzucali własne dzieci na bruk. Opowiada- nie kończy się refleksją kobiety: "wiemy o spokoj- nych pochodach ludzi idących bez sprzeciwu na śmierć. O skokach w płomienie, o skokach w prze- paść. Ale jesteśmy po tej stronie muru". "Przy torze kolejowym" to scena śmierci Żydówki, która próbowała uciec z transportu. Została jednak ranna w kolano. Zachowanie się ludzi jest przerażające. Sparaliżowani strachem o własne życie nie odważyli się udzielić kobiecie pomocy. Ona zdawała sobie z tego sprawę, zrezygnowana sama poprosiła, by ją zastrzelono. Żydówką jest także kobieta z opowiada- nia "Dwojra zielona", która straciła najbliższych. Ranna, głodna i zaszczuta, pragnie umrzeć. Wspomi- na, jak w czasie akcji "wywożenia do Treblinki" ukrywała się na strychu, czasem przez kilka tygod- ni, jedząc kaszę manne. W noc sylwestrową 1943 roku Niemcy urządzili sobie zabawę: strzelanie do ludzi. Wtedy to Dwojra straciła oko. Wreszcie bohaterka wyszła z ukrycia, bo stwierdziła, że lepiej jest umrzeć z innymi, niż w samotności. Ta Żydówka, któ- ra wcześniej chciała umrzeć, uświadamia sobie, że jest świadkiem historii ("niech świat o tym wie, co oni robili"). Tytuł opowiadania "Człowiek jest mocny" może być interpretowany dwojako. Człowiek jest mocny, a więc ma siłę, taki, który może pracować, a więc nie musi iść od gazu, ale człowiek jest nocny, bo chce żyć mimo tragedii i nieszczęć, które go spotykają. Bohater, Żyd, Michał P. pracuje przy wywożeniu Ży- dów z Koła. Wyznaje, że widział też całą swą rodzi- nę. Później został przeniesiony do Chełmna, gdzie grzebie zwłoki ludzi. Któregoś dnia Michał P. roz- poznaje wśród grzebanych zwłok ciała żony i dzieci. Wtedy z rozpaczy położył się na nich i prosił, by go zastrzelili. Portret Żyda to temat bardzo szeroki, nie spo- sób opisać wszystkich utworów podejmujących tą problematykę. Ja skoncentrowałem swoją uwagę na w.w. pozycjach ("Pan Tadeusz", "Mendel Gdański", "Lalka", "Noce i dnie", "Wesele" i "Medaliony"). Ale temat ten mógł być także oparty na utworach: "Rozmowy z katem" K. Moczarskiego, "Campo di Fiori" Cz. Miłosza i in. Literaturę wzbogacają różne fil- my, poczynając od "Ulicy Granicznej" A. Forda, a kończąc na "Austerii" J. Kawalerowicza, "Korczaku" A. Wajdy i "Europa, Europa" A. Holland. Można stwierdzić, że choć przez całe wieki Żydzi i Polacy żyli osobno, to jednak był podejmowany pewien dia- log w kulturze i trwa on w dalszym ciągu. Polska w ciągu wieków była jednym z centrów kultury żydow- skiej i jedną z żydowskich ojczyzn.