Hasła i tendencje w publicystyce Comte - filozofia ma sens praktyczny, opiera się na rzeczach poznawalnych rozumem; celem uzyskanie pewnej wiedzy; środkiem eksperyment i obserwacja; przedmiotem badań tylko fakty fizyczne, gdyż psychika zaprzecza pewności wiedzy; Mill - postulat utylitaryzmu wszelkiej literatury - ma przynosić pożytek społeczeństwu: nauczać, wykazywać, krzewić ideały moralne; tylko takie działanie uznaje za sensowne. W Polsce pojawiają się w związku z tym dodatkowe założenia programowe związane z ideologią pracy u podstaw (edukacja niższych warstw społecznych - największa część społeczeństwa, stanowiąca wielką potęgę, jeżeli wie, o co walczy) i pracy organicznej (to samo, ale do ogółu społeczeństwa); są także promowane hasła emancypacji kobiet i asymilacji innych narodowości, zwłaszcza Żydów. To powoduje zwiększone zainteresowanie takimi formami, jak nowela, powieść oraz publicystyka i jednoczesny odwrót od gatunków poetyckich i lirycznych. Publicystyka: następował intensywny rozwój prasy, rozpoczęty w oświeceniu; typowo pozytywistyczne czasopismo "Przegląd Tygodniowy" prezentowało najszerzej popularne hasła tego okresu; mistrzem polemiki był tu Aleksander Świętochowski; krytykuje on szlachecki tradycjonalizm i sposób życia, które przyczyniły się do upadku Polski, promował mieszczaństwo, jako sposób życia; dyskusja starzy-młodzi szybko wygasła w wyniku szybkiej degradacji wartości pozytywnych; poza tym ten znany publicysta interesuje się każdą nowo powstałą powieścią, lecz niektórych nie potrafi do końca zrozumieć ("Lalka"); Podkreśla on również znaczenie asymilacji Żydów i emancypacji kobiet jak i pracy jako takiej (nad sobą i innymi). Ciekawe są również Kroniki i felietony Prusa, które zajmują się wieloma aktualnymi problemami (np. problem zaśmiecenia Warszawy). Nowelistyka: Maria Konopnicka zajmuje się asymilacją Żydów w "Mendlu Gdańskim" - pokazuje bezmyślność i okrucieństwo Polaków oraz po prostu tłumu wobec innych narodowości; ważną rolę odgrywają dzieci - ich edukacja, wykorzystanie możliwości i zdolności, jakie dała im natura - klęska Janka Muzykanta Sienkiewicza czy "Antek" Prusa; w "Miłosierdziu Gminy" Konopnickiej widzimy, że z pozytywistyczną pomocą nie można przesadzać, gdyż można doprowadzić to do absurdu; "Omyłka" Prusa to pokazanie, do czego może doprowadzić niezrozumienie i ogólna głupota społeczeństwa; Orzeszkowa zajmuje się problemami pracy u podstaw i problemami z tym związanymi (zagrożenie ze strony zaborców): "A...B...C..." oraz "Tadeusz" (nie pilnowane dziecko się utopiło). Nowelistyka - związek z publicystyką, ukazywanie przykladow pracy organicznej i pracy u podstaw. - w miarę rozwoju coraz bardziej pesymistyczne podejście. Bohater skrzywdzony przez los. - wieś: ciemnota, zacofanie, brak perspektyw, niewiedza, nieznajomość swoich praw, wykorzystywanie przez innych ludzi (np. Zołzikiewicz w "Szkice węglem"). Obojętność i klasowy egoizm warstw oświeconych. - miasto jako miejsce rozwoju przemysłu i nowej techniki, tło dla wielu dramatów. Dramat miłości małżeńskiej w "Kamizelce" Prusa, matczynej miłości w "Dymie" Konopnickiej, tragiczny wymiar klęski Adlera w "Powracającej fali" Prusa, psychologiczna klęska Mendla Gdańskiego w opowiadaniu Konopnickiej. - motyw dzieci - dziecięca ufność i uczucie ponoszą klęskę w zetknięciu z bezwzględnością świata dorosłych, ginie skatowany Janko Muzykant, tonie pozbawiony opieki dorosłych Tadeusz w noweli Orzeszkowej. Widzenie świata oczami dziecka pełni różnorakie funkcje w nowelach Konopnickiej, np. nieświadomość własnej sytuacji, pozwalająca na beztroskę w momentach tragicznych, stwarza niezwykły efekt artystyczny i światopoglądowy w "Naszej szkapie" i "Martwej naturze". - zagadnienia asymilacji, zwłaszcza asymilacji Żydów, podejmowała Orzeszkowa ("Silny Samson") i Konopnicka ("Mendel Gdański"); - emancypacja kobiet znalazła najpełniejsze odzwierciedlenie także u Orzeszkowej ("Panna Antonina"). Pozytywistyczna nowela odsłania zatem różne aspekty współczesnego życia, poddając je analizie i ocenie. - problematyka patriotyczna. Trudnosci ze względu na cenzurę. Istniały również bariery psychologiczne, stworzone przez społeczny "zakaz" krytykowania narodowej przeszłości. Mimo to powstały wówczas "klasyczne" nowele patriotyczne, takie jak nowela Sienkiewicza "Latarnik", "Omyłka" Prusa, "A...B...C..." oraz późniejszy cykl "Gloria victis" Orzeszkowej. W nurcie tym objawia się powrót do tradycji romantycznej. Stosunek twórców do walki narodowowyzwoleńczej Upadek powstania styczniowego, przekreślenie nadziei na odzyskanie niepodległości droga zbrojna. Upadek ideologii romantyzmu, rozczarowanie, prześladowania po 1864 r. Twórca stał się nauczycielem, nie wieszczem. Podstawą miał być rozwój potencjału ekonomicznego. Czytelnikom proponuje się lojalizm na płaszczyźnie gospodarczej (pozytywizm warszawski) i politycznej (pozytywizm krakowski). Utwory miały podkreślić najważniejsze cele i dążenia społeczne. Utylitaryzm. Zagadnienia pracy organicznej i pracy u podstaw. Dawanie przykładów dobrych pozytywistów np. Witold „Nad Niemnem”, poruszanie problemu emancypancji kobiet np. Marta „Nad Niemnem”, ośmieszenie wad arystokracji w „Lalce”. Twórcy nawołują też do poszanowania tradycji jako symbolu polskości, kult pamiątek np. motyw mogiły powstańczej w „Nad Niemnem”. Adam Asnyk Nietypowość twórczości Asnyka wynika z faktu, że tworzył na pograniczu epoki romantyzmu i pozytywizmu. Charakterystyczna dla jego wierszy jest próba pogodzenia ‘młodych’ i ‘starych’, a nie zaostrzanie konfliktu. („Dzisiejszym Idealistom”, „Do młodych”, „My i wy”). Liryka miłosna typowo romantyczna. Po powstaniu styczniowym przeżywa kryzys swiatopoglądowy, cierpi, nie potrafi odnaleźć się na świecie, wreszcie rozczarowanie ustępuje miejsca elegijnemu uspokojeniu, zaczyna godzić się z ideami pozytywizmu chociaż nie przyjmuje ich do końca. Staje się ogniwem łączącym to, co najlepsze w obu epokach. Romantykom radzi, by zerwali z iluzjami i zaczęli działać („Dzisiejszym Idealistom”), młodemu pokoleniu radzi „szukać nowych dróg”, co można rozumieć jako pochwałe wiedzy i nauki. Wiersz „Do młodych” Asnyka przypomina „Odę do młodości” Mickiewicza, ale jest jednak znacznie chłodniejszy, brak entuzjazmu. "Potop" jako powieść „ku pokrzepieniu serc” Sienkiewicz chciał podnieść morale narodu po upadku powstania styczniowego. W powieści ukazano, że Polska jest w stanie podnieść się z upadku. Nawiązania do stylu powieści awanturniczej, romansu, gawędy szlacheckiej, klasycystycznego eposu bohaterskiego, legend i podań, baśni, tylko w niewielkim stopniu prawdziwej. I tak: dobro zawsze zwycięża, bohaterowie mają stałe cechy. Charakter eposu oraz zawarte elementy proroctwa mają pokazać, że Polska doszła do przewrotnego momentu w historii, nadejdzie zmiana na lepsze. Autor przypomina czasy historyczne, ukazuje rycerskich bohaterow, przypomina, że dzięki walce dawniej obroniono kraj i teraz tez można to zrobić. W całym społeczeństwie tkwi siła, która może wyprowadzić ojczyznę z zagrożenia. Jeżeli ta siła pomogła w XVII w., pomoże i w XIX. Andrzej Kmicic vs. Soplica Cechy wspólne: - przedstawiciele zubożałej szlachty - silni fizycznie, wyszkoleni żołnierze - porywczy, gwałtowni, awanturnicy - metamorfoza z warchołów w patriotów - zakochani (Kmicic – Oleńka Billewiczówna, Soplica – Ewa Horeszkówna) - uznani za zdrajców (Kmicic posądzony o slużbe Radziwiłłowi, Soplica o przymierze z Kozakami) - zmieniają nazwisko (Kmicic – Babinicz, Soplica – Ksiądz Robak) - czują skruchę za swoje winy, ostatecznie rehabilitują się walcząc o naród Różnice: - miłość burzy życie Jacka Soplicy, podczas gdy na Kmicica ma zbawienny wpływ, jest przyczyną jego przemiany Lalka – powieść o karierze czy klęsce Moim zdaniem o klęsce. Wokulski robił karierę i bogacił się mając jeden nadrzędny cel, zdobyć Ize Łęcką. Jego życiową klęską było zrozumienie, że poświęcił życie dla nieodpowiedniej kobiety, bo Łęcka jest zepsuta i niegodna. Wokulski stracil swój motor napędowy. Wokulski – pozytywista czy romantyk Romantyk: - walczył w powstaniu styczniowym, - konspiracja, - nieszczęśliwie zakochany, - próba samobójcza, - idealizacja Izabeli, - brak realizmu w patrzeniu na świat Pozytywista: - umiłowanie do pracy, nauki - przedsiębiorczość - działalność filantropijna Struktura społeczeństwa w „Lalce” Przełom dwóch epok (romantyzmu i pozytywizmu) okres rozkładu społeczeństwa feudalnego a przed wykrystalizowaniem się społeczeństwa kapitalistycznego. Arystokracja (Tomasz Łęcki, Izabela Łęcka) - pogarda dla pracy, próżniactwo, egoizm, przesądy klasowe poczucie wyższości wobec innych warstw społecznych,wystawny tryb życia, pogoń za sensacją ,obojętność wobec losów kraju i narodu, zły przykład dla innych warstw (ideałem staje się lenistwo) ,martwota pod wzgl. ekonomicznym i kulturowym , utrudnianie zadań jednostkom wartościowym Wyjątek w powieści: baronowa Zasławska i Julian Ochocki (woli poświęcić życie dla rozwoju wiedzy niż przyjemności salonowych) Szlachta (ojciec Wokulskiego, p. Misiewiczowa, p. Stawska) warstwa zamierająca, po uwłaszczeniu chłopów nie potrafi gospodarować, trwoni pieniądze, zadłuża się, przenosi do miast (p.Stawska) Mieszczaństwo a) polskie np.Krzeszowska, Węgrowicz brak wiary we własne siły, brak chęci do pracy są słabi, zacofani, skłóceni pozbawieni indywidualności, wzoruje się na arystokracji brak ambicji b) pochodzenia niemieckiego np.Minclowie pracowitość, zaradność, wytrwałość, oszczędność ciasne horyzonty myślowe c) pochodzenia żydowskiego (doktor Szuman, Stary Szlangbaum) energia, ruchliwość, oszczędność, przedsiębiorczość sprawą najważniejszą jest zdobywanie pieniędzy (Prus opisuje ich z sympatią, wskazuje jednocześnie, że społeczeństwo odtrąca ich) Lud miejski np.Węgiełek, Magdalenka, biedota Powiśla żyje w strasznej nędzy, pracowici, uczciwi, skromni, wdzięczni za pomoc Ocena społeczeństwa polskiego przez Prusa Sytuację w Polsce ukazuje Prus przez zestawienie z wyidealizowanym obrazem stosunków panujących w państwach zachodnioeuropejskich. Społeczeństwo polskie marnotrawi dorobek pokoleń, niszczy jednostki nieprzeciętne, wartościowe. Umiera przedwcześnie Rzecki, znika Wokulski, wyjeżdża Ochocki, pozostają karierowicze, miernoty. Prus czyniąc bohatera powieści kupcem (Wokulski) próbuje obalić przesądy; domaga się od społeczeństwa polskiego szacunku dla pacy i nauki.