Średniowiecze

Przeglad średniowiecza



 

  • CZAS TRWANIA EPOKI I GENEZA NAZWY

  • NASTRÓJ EPOKI

  • FILOZOFIA EPOKI

  • ARCHITEKTURA MALARSTWO I RZEŹBA

  • MUZYKA

  • LITERATURA

Średniowiecze obejmuje okres między V a XV w. Często granice epoki łączy się z wielkimi wydarzenia- mi historycznymi: W EUROPIE: Początek: 313 r. - zgoda Konstantyna Wielkiego na wyznawanie chrześcijaństwa 330 r. - przeniesienie stolicy Cesarstwa Rzymskiego do Konstantynopola 476 r. - upadek cesarstwa zachodnio- rzymskiego Koniec: 1450 r. - wynalezienie druku 1453 r. - upadek Konstantynopola 1492 r. - odkrycie Ameryki

W POLSCE:

W Polsce średniowiecze trwa od X do XV w. Za początek epoki przyjmuje się rok 966, datę chrztu Polski. GANEZA NAZWY Średniowiecze (z łaciny media tempora- wieki średnie) to termin na określenie dziejów w kulturze i historii, obejmujący czasy między starożytnością, a nowo- żytnością. Wieki średnie traktowano jako upadek ideałów kultury antycznej, czas zacofania i ciemnoty.

WZORCE OSOBOWE

a) Ideał świętego i ascety- Określał reguły życia pobożnego człowieka, który wyrzekając się dóbr doczesnej egzystencji, pokutą, ubóstwem, cierpieniem, dobrymi uczynkami oraz ciągłą myślą o Bogu przygotowywał się na śmierć, która prowadzić miała do wiecznego zbawienia w niebie (memento mori- pamiętaj o śmierci). np. św. Aleksy

b) Ideał władcy- Określał cechy doskonałego monarchy rządzącego państwem: odwaga, waleczność, mądrość, wierność wobec Boga i religii chrześcijańskiej , sprawiedliwość i troska o poddanych. np. Karol Wielki („Pieśń o Rolandzie”), Bolesław Chrobry (Kronika Galla Anonima).

c) Ideał rycerza- Określa cechy prawdziwego rycerza: odwaga, bohaterstwo, waleczność, kiero- wanie się honorem, wierność wobec przyjaciół i damy swojego serca. Za najwyższe wartości uznawał służbę Bogu, królowi i ojczyźnie oraz świętą walkę w obronie chrześcijaństwa. np. Roland


UNIWERSALIZM

Uniwersalizm, czyli "jednolitość" epoki polegał na tym, że państwa Europy były podporządkowane jednej władzy kościelnej i świeckiej. W całej Europie dominował kościół, wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował cesarz - władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Urzędowym językiem państw europejskich była łacina. Duchowieństwo i rycerstwo było twórcami kultury, stąd znaki kultury: krzyż i miecz. Na uniwersalizm składa się Teocentryzm- jest to ogólnie panująca filozofia, która w centrum świata umieszczała Boga. Różne zjawiska przyrody interpretowano jako znaki od Boga. Anonimowość literatury polegała na tym, iż autorzy dzieł często nie ujawniali swego nazwiska. Ważna była bowiem wartość dzieła. Dwujęzyczność literatury średniowiecza to równoczesne funkcjonowanie łaciny i języków narodowych. Językiem uniwersalnym, wspólnym wszystkim ludziom wykształconym była łacina, nawet wówczas, gdy wykształciły się języki narodowe.

DOMINUJĄCE MYŚLI

Memento mori- pamiętaj o śmierci ars moriendi- sztuka umierania mori omina adegnat- śmierć równa wszystkim, wskazuje na to, iż śmierć dotyczy wszystkich niezależnie jaka jest kogo pozycja społeczna

FILOZOFOWIE

a) Św. Augustyn- Jego filozofie zostały nazwane augustynizmem. Św. Augustyn (IV/V w.). Ośrodkiem myśli człowieka uczynił Boga. Uznawał oddzielność i równorzęd- ność istnienia ducha oraz ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu (dualizm) oraz wyższość ducha nad materią. Twierdził, że człowiek jest usytuowany na granicy bytów wyższych (aniołowie) i bytów niższych (zwierzęta). Stąd rozdarcie człowieka między dobrem a złem, duchowością i cielesnością. Filozof uważał, że człowiek powinien wznosić się coraz wyżej.

b) Św. Tomasz z Akwinu- Jego filozofie zostały nazwane tomizmem. Przedmiotem badań rozumu uczynił filozofię, a wiary teologię.Twierdził on, że człowiek powinien walczyć ze złem i zajmować na "drabinie bytów" najwyższe miejsce. Twierdził także, że społeczność dzieli się na stany, a każdy człowiek winien pozostawać tam, gdzie wyszedł na świat.

c) Św. Franciszek z Asyżu- Głosił idee radosnej wiary, wspartej wszechogarniającą miłością do człowieka i całego stworzenia (zwierząt, przyrody). Głównymi założeniami franciszkanizmu było: miłosierdzie, braterstwo i ubóstwo. *GOTYK XIII w.-XV w. cechy stylu: -Budowle wznoszono bardzo wysokie (nawet do 150 m.), tłumaczono to koniecznością bliskości Boga. -Okna wąskie, strzeliste -Strzeliste łuki -Okna z witrażami -Budowle miały charakter pokazowy -Mury wysokie -Świątynie powstawały na planie krzyża -Budowle wznoszono z cegły i kamienia, ozdabiano je manswerkiem -Sklepienia gwiaździste, przerzutowe, krzyżowo-żebrowe, kryształowe. -Budowano ratusze, kościoły, kamienice, zamki.

PRZYKŁADY BUDOWLI: EUROPA:

*Katedra Notre Dame w Paryżu (XII w.) *Katedra w Amiens *Katedra św. Stefana (Szczepana) w Wiedniu *Katedra św. Wita w Pradze, most Karola (też Praga) *Katedra w Kolonii (Niemcy) *Katedra w Mediolanie POLSKA: *Kościół Mariacki w Krakowie *Katedra NMP w Gdańsku *kamienice mieszczańskie w Krakowie i Gdańsku * Ratusze w Poznaniu i Wrocławiu *Zamek obronny w Malborku *Kolegiata w Wiślicy

STYL ROMAŃSKI XI w.- XIII w. cechy stylu: -Niskie budowle. -Okna małe, zaokrąglone łuki. -Brak witraży. -Budowle miały charakter obronny. -Grube niskie mury. -Świątynie powstawały na planie krzyża. -Budowle wznoszono z kamiennych ciosów i ozdabiano prostymi figurami geometrycznymi. -Bogato zdobione portale. -Wznoszono tylko zamki i kościoły. -Sklepienia kolebkowe i krzyżowe.

PRZYKŁADY BUDOWLI: EUROPA: *Katedra w Bambergu POLSKA: *Kolegiata w Tumie pod Łeczycą *Kościół w Sandomierzu *Zabudowania klasztorne w Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy Inne: *Drzwi katedry gnieźnieńskiej (ze scenami z życia św. Wojciecha)

MALARSTWO: CECHY MALARSTWA ŚREDNIOWIECZNEGO: -Ostry, wyrazisty rysunek -Wydłużone postacie ludzkie -Sceny męki, tortur -Surowy, drapieżny realizm -Na obrazach były ukazywane sceny biblijne np. sceny z życia Chrystusa Króla bądź Najświętszej Marii Panny , czasem w otoczeniu apostołów i świętych (tematyka sakralna). -Nieznajomość perspektywy. -Tło złote- gładkie lub sztancowane (wybity wzór) -Hierarchizacja postaci i poszczególnych pól obrazu -Technika tempery lub freski -Obrazy malowano najczęściej na deskach, nigdy na płótnie

MALARZE I DZIEŁA ŚREDNIOWIECZA: *Paul i Jean Limburg („Godzinki Ks. De Berry”) *Michael Pacher („Św. Wolfgang i diabeł“) *Hans Mamling (ołtarze: Sąd ostateczny, Trzech króli, Męka Pańska) *Roger van der Weyden („Zwiastowanie”, „Portret damy”) *Quentin Massys („Św. Krzysztof niosący Chrystusa”) *Michael Wolgemut („Taniec śmierci”) *Tryptyk z Wilton- autor anonimowy

MALARZE POLSCY: *Malarz toruński („Zdjęcie z krzyża” *Stanisław Samostrzelnik („Portret biskupa Tomickiego”)

RZEŹBA: CECHY RZEŹBY ŚREDNIOWIECZNEJ: -W początkowej fazie dostosowana do ram architektonicznych -W schyłkowej fazie naturalizm -Ściśle związana z architekturą -Najczęściej polichromowa (malowana) -Tamatyka sakralna

RZEŹBIARZE I DZIEŁA ŚREDNIOWIECZA: *Claus Sluter (prace z kurtuazji Champmol koło Dijon- rzeźby portalu zach. Studni klasztornej, nagrobek Filipa Śmiałego, „Fontanna Mojżesza”) *Peter Parler (Katedra św. Wita z cyklem portretowych, „Autoportret”) *Portal w Charfres- autor nieznany *Portal w Vezelay- autor nieznany *Pietà *Madonna z dzieciątkiem na ręku

RZEŹBIARZE POLSCY: *Wit Stwosz (Ołtarz w Kościele Mariackim w Krakowie”)

MUZYKA

  • Głównym gatunkiem muzycznym - szczególnie u początków tej epoki - były chrześcijańskie śpiewy religijne nazwane później chorałem gregoriańskim -chorał korzysta wyłącznie z tekstów w języku łacińskim - śpiew w trakcie nabożeństw dozwolony jest tylko mężczyznom - dużą trudność sprawia oszacowanie czasu trwania poszczególnych dźwięków śpiewów chorałowych - śpiewy chorałowe swój rodowód wywodzą z muzyki Bliskiego Wschodu, a nie z muzyki Starożytnego Rzymu, mimo że na tym terenie się rozwinęły.

  • Drugim gatunkiem muzycznym była msza.

     

Świecka muzyka epoki średniowiecza

Podział muzyki świeckiej: - muzyka ludowa - muzyka dworska - muzyka wojskowa i myśliwska - muzyka miejska - muzyka instrumentalna - wielogłosowa muzyka świecka. Muzykę dworską można podzielić na dwa rodzaje: tę muzykę, która dawała radość możnym i uświetniała ceremoniał dworski oraz pieśni trubadurów. Trubadurzy to średniowieczni rycerze, którzy wędrowali od zamku do zamku prezentując utwory, których byli nie tylko twórcami, ale także wykonawcami. Treścią ich utworów była przede wszystkim miłość, ale śpiewali także pieśni o charakterze politycznym lub żałobnym. Ich utwory, zwykle jednogłosowe, wykonywane były z towarzyszeniem instrumentu, najczęściej lutni, fletu prostego lub innych instrumentów. Tworzyli utwory z reguły w języku narodowym. Najsłynniejszymi trubadurami byli Raimbaut de Vaqueiras oraz Adam de la Halle. Muzyka miejska to głównie muzyka uprawiana przez młodych mieszczan tj. żaków i wagantów. Byli to najczęściej muzycy, poeci i kuglarze w jednej osobie, wędrujący od miasta do miasta i biorący udział w różnych przedstawieniach. Ważne były też wieżowe kuranty wygrywające melodie; ważny element to także hejnały, z których znanym do dziś zabytkiem jest Hejnał Mariacki. Muzyka instrumentalna to początkowo muzyka towarzysząca śpiewom chorału gregoriańskiego. Pierwsze samodzielne utwory organowe zanotowano dopiero na początku XIV w., ale prawdopodobnie powstały już znacznie wcześniej. Za najwybitniejszego wirtuoza w grze na tym instrumencie uchodził Włoch Francesco Landino. Drugim gatunkiem muzyki świeckiej były estampida, które początkowo miały charakter taneczny, a następnie stały się utworem instrumentalnym. Trzecim elementem muzyki świeckiej tamtego okresu było rondo. Taneczny utwór o wieloczęściowej budowie, z powtarzającym się refrenem, występujący często jako utwór instrumentalny. Czwarta forma to wariacje, których rozwój nastąpił od XIV w. W wielogłosowej muzyce świeckiej najważniejszy był madrygał, utwór najczęściej o charakterze sielankowym, miłosnym lub nawet satyrycznym. Podobne do mydrygału były francuska chanson i włoska canzona.. Wśród świeckich utworów ważne miejsce zajmuje również ballada, której treść niekiedy miewała zabarwienie bardzo swobodne, poświecony często idealnemu uwielbieniu kobiety. Twórcą takich utworów był Francesco Landino, wybitny kompozytor, organista, a także poeta uwieńczony złotym wawrzynem za twórczość poetycką. Polska muzyka epoki Średniowiecza Pierwszym znanym z nazwiska kompozytorem polskim był Wincenty z Kielc, natomiast pierwszym utworem z polskim tekstem była "Bogurodzica" - przepiękna pieśń, którą można uznać za Hymn Narodowy, bowiem śpiewana była w ważnych dla narodu chwilach m.in. przed bitwą pod Grunwaldem. Prócz "Bogurodzicy" powstawało wiele polskich kompozycji opartych na zasadzie chorału gregoriańskiego, głównie hymny i sekwencje m.in. hymn "Gaude Mater Polonia" zapisany w 1372 r. jako utwór jednogłosowy, a autorem powszechnie używanego 4 głosowego opracowania jest najprawdopodobniej Grzegorz Gerwazy Gorczycki. Na Uniwersytecie Jagiellońskim w średniowieczu wykładano muzykę, co stało się ważnym elementem przygotowywania kadry muzycznej. Ważne było także wystąpienie arcybiskupa Jakuba Świnki, który na synodzie w Łęczycy wystąpił w obronie polskiej mowy i zezwolił na głoszenie kazań po polsku, co stało się ważnym czynnikiem w rozwoju naszego rodzimego języka.

 

CECHY LITERATURY ŚREDNIOWIECZA: - dwujęzyczność (XIII w. - pierwsze pisma polskie) - dwoistość tematyki: kościelno- religijna i świecka -anonimowość -dydaktyczny charakter utworów - formy literatury (żywoty świętych; apokryfy - utwory rozwijające sceny z życia Chrystusa i Matki Boskiej; pieśni religijne; kazania; modlitewniki; psałterze; epopeje; eposy; wiersze o różnorodnej tematyce; dialogi)

GATUNKI LITERACKIE: MISTERIUM: Było to widowisko sceniczne, którego treść dotyczyła głównie motywów z Nowego i Starego testamentu. Misterium obrazowało dramaty chrześcijańskich dziejów ludzkości, upadek człowieka, jego odkupienie lub sąd ostateczny.

MORALITET: To także sztuka dramatyczna, której bohaterem był Everyman - każdy. Za jego pomocą moralitet osiągał uniwersalizm - mógł odnosić się do każdego. Zadaniem moralitetu było, przy użyciu alegorii, przedstawienie ogólnej prawdy dotyczącej ludzkiego życia. Stałym elementem moralitetu był motyw walki dobra ze złem. DRAMAT

LITURGICZNY: Związany był z obrzędami liturgii chrześcijańskiej. Często był wplatany w obrządek mszy św. Mógł przedstawiać np. zmartwychwstanie Jezusa. MIRACLE: To obrazy sceniczne, związane z życiem Marii Panny, świętych i męczenników.

ŻYWOTY ŚWIĘTYCH, CZYLI HAGIOGRAFIE: Przedstawiały one w wyidealizowany sposób sylwetki świętych, kształtowały wzorce postaw i stwarzały wrażenie, iż takie wzory są właściwe i godne naśladowania. LEGENDA: Opowieść z życia świętych, przesycona elementami fantazji, osnuta na wątkach ludowych. Eposy, pieśni religijne, modlitewniki, kroniki, kazania.

CECHY WIERSZA ŚREDNIOWIECZNEGO: - brak podziału na zwrotki -nierówna, ale zbliżona liczba sylab w wersach - rymy parzyste, niedokładne, przewaga zdań złożonych, współrzędnych.

MOTYW ŚMIERCI W LITERATURZE:

DANCE MACABRA - taniec śmierci. Jest to bardzo popularny w średniowieczu temat, który ukazuje, iż śmierć jest wszechobecna, wszechwładna i dotyczy każdego człowieka - bez względu na jego stanowisko, pochodzenie czy majątek. Motyw ten ukazuje śmierć, która zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów. Może to być motyw ukazany w rysunku lub słowie np. dialog śmierci ze zwykłym człowiekiem. Śmierć ukazywana była różnie - np. jako zwłoki ulegające rozkładowi, potem jako szkielet z kosą w ręku. Zawsze zaś prowadzi procesję wszystkich stanów: od cesarza i papieża, kardynałów, bogaczy po chłopów i biedaków do grobu, gdyż śmierć czeka każdego bez względu na to, co znaczy dany człowiek na ziemi.

ARCHAIZMY:

  • LAKSYKALNE- słowa, które dzisiaj już nie istnieją

  • JĘZYKOWO-GRAMATYCZNE- mianownik funkcji wołacza

  • SEMANTYCZNE- słowa, które zmieniły znaczenie

PRZYKŁADY UTWORÓW ŚREDNIOWIECZNYCH-

Utwory polskie: - Kronika polska Galla Anonima (dzieło w języku łacińskim, autor nieznany) -Kronika Wincentego Kadłubka i Jana Długosza -Bogurodzica (najstarsza pieśń religijna XIII w., pełniła funkcję hymnu narodowego. Jako pieśń spełniała dwie funkcje: pieśni bojowej – rycerskiej i pieśni religijnej – modlitwy) -Legenda o św. Aleksym (autor nieznany, przeróbka wzoru łacińskiego, utwór powstał w połowie XV wieku, bohater czczony od XI w. i otoczony kultem. -Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (najdłuższy polski wiersz średniowieczny, występuje tu motyw śmierci- dance macabra)

Literatura powszechna - Pieśń o Rolandzie (koncentruje się wokół wojennej wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii, bohaterem poematu jest hrabia Roland) -Dzieje Tristana i Izoldy (historia o tragicznej miłości kochanków- Tristana i Izoldy) -„Boska komedia“ Dante Alighieri -Umberto ECO „Imię Róży“