Literatura jest instrumentem reagującym na wszystkie wydarzenia i nastroje panujące w społeczeństwie. Posiada ona zdolność bezpośredniego i najbardziej osobistego docierania do wnętrza duchowego odbiorców. Twórcy analizują, krytykują bądź pochwalają to co obserwują wokół siebie. Artyści starają się także wysunąć propozycję zmian, które mogłyby ulepszyć, unowocześnić świat, tak by każdy odnalazł w nim swoje szczęście. „Artysta widzi i czuje więcej” i dlatego stara się przekazać prawdy o życiu, miłości, szczęściu oraz wartości uniwersalne, które wpłynęłyby na nasze postępowanie i kształtowałyby osobowość. Literatura podaje pewne wzorce postępowań, które są albo przykładem godnym naśladowania lub pogardy. Możemy znaleźć w niej także pewne wartości moralne. Ale czy czytelnik z nich skorzysta w odpowiedni sposób zależy tylko od niego. Wartości u J. Kochanowskiego. Gwarantem porządku moralnego, czyli tego do czego człowiek dąży, zmierza jest równowaga psychiczna i „sumienie całe”. Szczęście należy czerpać z urody i porządku świata. Natura jest rozumna, harmonijna, boska, największą więc doskonałością człowieka jest dostosowanie się do owej powszechnej harmonii. Życie powinno być przede wszystkim zgodne z naturą człowieka, co spowoduje, że będzie ono zgodne z naturą w ogóle, a ponieważ właśnie na tej zgodności opiera się cnota. Koniecznym warunkiem „wesela prawego jest czystość sumienia, człowiek, który je posiada jest spokojny, swobodny, otwarty na innych. Natomiast ten, którego „gryzie mól zakryty”-(winy ciążące na sumieniu) jest smutny, ponury(„Serce rośnie, patrząc na te czasy”). Należy pamiętać, że „nic wiecznego na świecie” i z tego powodu, gdy radość lub troska osiąga swój szczyt, wówczas- zgodnie z przysłowiem- „Fortuna kołem się toczy” można się spodziewać rychłej odmiany losu dlatego należy zachować i w szczęściu i w nieszczęściu spokój i równowagę ducha. Taka postawa pomaga uniknąć wielu rozczarowań i tragedii. Musimy pamiętać, że „Na szczęście wszelakie, Serce ma być jednakie”, „Nie porzucaj nadzieje...” Miłość z pewnością jest okresem życia, który jest najbardziej sprzyjający radości i rozrywce, trzeba więc korzystać z nadarzającej się okazji do zabawy, ale trzeba też zachować pewien umiar, uwzględnić fakt, iż nie każdy czas i nie każda okazja sprzyja zabawie( „Miło szaleć, każdy czas po temu”). Literatura odrodzenia propaguje wartości umiłowania( kraju), ojczyzny. Miłość do ojczyzny nie wyblakła przez wieki, a gdy ona jest w niebezpieczeństwie obywatel wszystko gotów dla niej oddać( „Odprawa posłów greckich”).Literatura złotego wieku pomimo, że preferowała życie tu na ziemi przyznawała racje epikurejczykom i stoikom, pokazywała Boga jako stwórcę, kreatora świata, a przede wszystkim przyjaciela człowieka i dobrego Ojca. Literatura odrodzenia przekazała wartości( szczęście, cnota, dobre słowa, epikureizm i stoicyzm) jako elementy uniwersalne i ponadczasowe, z których skorzystać może każdy. Główne cele, które wyznaczała sobie literatura okresu oświecenia to walka z głupotą i zacofaniem. Pełni ona także rolę nauczyciela patriotyzmu, który jest uniwersalną wartością, ale patriotyzmu takiego, na który składają się: trud codziennego życia, praca, a jak trzeba także walka. Poprzez ukazanie w krzywym zwierciadle modnisiów, fircyków, łowców posagowych, pijaków, żon modnych literatura krytykowała śmieszności, słabostki i wady i wpływała na przypominanie i utrwalanie systemu wartości. Bardzo ważną rolę w kształtowaniu uniwersalnych wartości odgrywała literatura epoki romantyzmu. Nie było ojczyzny, ale społeczeństwo organizowało się, stwarzało sobie namiastkę kraju „w małych ojczyznach, zaściankach, dworach”. Te miejsca były skarbnicą przechowywania i przekazywania tradycji, patriotyzmu, szacunku, wiary i miłości”:( „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza). Literatura romantyzmu to literatura tyrtejska, której celem było ukazanie potęgi patriotyzmu( „Dziady” cz. III A. Mickiewicza). Zygmunt Krasiński wyznaczył sobie rolę obrońcy wartości XXXXX w społeczeństwie polskim, czyni to w swojej poezji oraz „Nie-Boskiej komedii”. Szczególną rolę twórczość romantyzmu spełniała w kształtowaniu miłości, jako wartości uniwersalnej. Bohater romantyczny jest zakochany, ale nieszczęśliwie, gdyż sprawy kraju przedkładał nad dobro osobiste. Wielkie znaczenie miał dla niego dom, jako ognisko rodzinne, ale Konrad Wallenrod „szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie”. Także praca będąca koniecznym warunkiem egzystencji człowieka, przynosząca zyski, jak i przyjemności czerpane z jej wykonywania były wartościami ponadczasowymi wyeksponowanymi szczególnie w literaturze pozytywistycznej. To ona wznawiała więzi rodzinne( „Nad Niemnem” E .Orzeszkowa),charakter i hart ducha. To dzięki ogromnemu wysiłkowi ciężkiej, fizycznej pracy Jan i Cecylia założyli osadę Bohatyrowiczów i w której z pokolenia na pokolenie przekazywane były wartości poszanowania pracy, tradycji i godności ludzkiej. Literatura pozytywistyczna stała się twórcą nowej świadomości społecznej. Stworzyła nowy sposób rozumienia patriotyzmu, który polegać miał na spełnianiu nowych obowiązków na każdym stanowisku w sposób rzetelny i sumienny, w poczuciu odpowiedzialności za wszystko co się robi. Literatura postawiła sobie za cel rzetelne opisanie społeczeństwa polskiego, ukazanie jego cech i wartości. Należy pamiętać, że wszystkie wartości, niczym „kruszce drogocenne” są w nas i tylko od nas samych zależy czy przekształciło się w „dzieło wielkie i zahartowane” gdyż przecież „każdy jest kowalem swego losu”. Literatura ma tylko o nich przypominać, a my powinniśmy w życiu postępować zgodnie z nimi( „Kowal” L. Staff). Współczesna literatura porażona złem i cierpieniem dzisiejszego świata skazuje człowieka na porażkę. Kafka nawołuje wręcz: „w walce ze światem stawaj po jego stronie”. Przegrywają również bohaterowie Hemingwaya. Ci jednak, pokonani przez świat, toczą walkę z własnymi słabościami- to jest płaszczyzna możliwego triumfu człowieka. Człowieka, którego „można zniszczyć, ale nie pokonać”- jak mówi bohater wielkiej XXXXXX Hemingwaya „Starego człowieka i morza”. Wobec ogromu oceanów samotny bohater Hemingwaya jest bezbronny, ale jest silny dzięki wewnętrznej nieugiętości. Siłą człowieka w walce ze światem jest również świadomość. Świadomość jest wartością samą w sobie, jest wyznaczeniem naszego człowieczeństwa. Obrońcą tradycji, norm etycznych, wartości związanych z naszą kulturą jest Zbigniew Herbert- przedstawiciel literatury współczesnej. Według niego wartości etyczne są dobrem niezbywalnym, nie można ich czasowo zawiesić lub unieważnić. Cel nigdy nie będzie uświęcał środków, a zło nigdy nie będzie służyło budowie dobra. Taka symbioza jest niemożliwa. Zwalczać zło siłą, znaczy powoływać nowe zło, a więc zwalczać pozornie. Nie-zwalczać, ale- zwielokrotniać i potęgować( „Przesłanie Pana Logito”). Czasy współczesne przynoszą również inne zagrożenia, jak choćby pogoń za pieniądzem, zanik ludzkich uczuć, obojętność wobec najbliższych. W wieku XX załamały się tradycyjne systemy wartości, które dotąd obowiązywały, ale w ich obronie stanęła literatura, która wiernie towarzyszy człowiekowi po drogach życia.... Literatura kształtuje uniwersalne wartości, wartości humanistyczne takie jak godność, honor, miłość. To one stanowią o pełni człowieczeństwa. Uczucia, marzenia o szczęściu i powodzeniu są wykładnią osobowości człowieka. Ludzi obowiązują pewne kanony moralne według których ich wychowano i które przyjęli. Pozwalają one odróżnić dobro od zła.