Romantyczność
Ballada ta została uznana za wyraz artystycznych i ideowych przekonań poety. Romantyczność jest wręcz modelowym przykładem ballady jako gatunku literackiego: fabuła jest tu wyrazista, narrator obecny, bohaterowie jasno określeni. Cały utwór epatuje wręcz tajemniczością, niesamowitością, a nawet grozą. Romantyczność została uznana za utwór programowy polskiego romantyzmu przede wszystkim ze względu na swoją treść. Stanowi ona bowiem zapowiedź tematów i problemów, jakie od tej pory na stałe zadomowią się w literaturze epoki i zdecydowanie ją zdominują. Można uznać, że Romantyczność stała się poniekąd drogowskazem literackim, ideowym i normatywnym dla całych rzesz polskich (i nie tylko) romantyków. Utwór bardzo mocno związany jest z ludowymi wierzeniami i fantastyką. Jest to bowiem opowiedziana pokrótce historia, która ma swe korzenie w podaniach na temat wierzeń prostego, wiejskiego ludu.
Całość wyraźnie dzieli się na dwie części. Pierwsza z nich to krótkie opowiadanie o obłąkanej wiejskiej dziewczynie, Karusi, która przed laty straciła ukochanego, natomiast część drugą stanowi polemika narratora (z którego zdaniem zgadza się Mickiewicz) ze starcem, czyli klasykiem odrzucającym wszystko to, czego nie da się dowieść rozumowo i naukowo uzasadnić.
Karusia po śmierci narzeczonego, Jasia, popadła w obłęd. Błąka się teraz wśród ludzi, szukając ukochanego i głęboko wierząc, że zmarły ciągle jest przy niej, że wystarczy tylko wyciągnąć rękę, aby go dotknąć. Karusia widzi swego kochanka obok siebie, rozmawia z nim, śmieje się do niego i płacze. Wiara Karusi w to, że Jaś kocha ją nawet po śmierci, że choć umarł i przestał należeć do ziemskiego świata, nadal może być z nią razem, jest niezwykle istotna dla ludowego przekonania o związku między dwoma światami. Jest to wiara w to, że pomiędzy światem ludzi zmarłych a światem ludzi żywych istnieje łączność, że te dwa światy przenikają się wzajemnie, współistnieją. Tak więc duchy mogą kontaktować się z żywymi, wierzy w to prosta dziewczyna, wierzy w to cały wiejski lud. Poeta podziela tę wiarę, mówiąc:
"I ja to słyszę, i ja tak wierzę"
Obłęd Karusi jest bardzo ważną cechą literatury romantycznej, ponieważ romantycy uważali obłąkanych ludzi za posiadających szczególną zdolność widzenia tego, co dla zwykłego śmiertelnika było niedostrzegalne.
Drugą część ballady zapowiada pojawienie się starca (aluzja do postaci i przekonań matematyka Jana Śniadeckiego oraz jego rozprawy O pismach klasycznych i romantycznych). Starzec wyśmiewa wiarę prostych ludzi, mówi o wyższości nauki i wiedzy ("Ufajcie memu oku i szkiełku") nad rojeniami obłąkanej dziewczyny. Jest on symbolem klasyków, którzy do poezji romantycznej odnosili się drwiąco i z widocznym lekceważeniem. Narrator, wyrażający poglądy samego Mickiewicza, podejmuje polemikę ze starcem, przeciwstawiając jego martwym prawdom żywe wierzenia prostych ludzi ("Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko").
Kończące utwór wezwanie "Miej serce i patrzaj w serce!" wyraża poglądy młodego Mickiewicza, jego sposób widzenia i rozumienia świata oraz otaczającej go rzeczywistości. Świat poznaje się nie poprzez zmysły, ale poprzez to, co jest ponadzmysłowe, nadnaturalne, dzięki uczuciu i duszy. Rozum i chłodna kalkulacja stają się tu bezradne, bezsilne.
Romantyczność zawiera program literatury romantycznej, a w szczególności poezji. Według Mickiewicza twórca powinien szukać fascynacji w podaniach i wierzeniach ludowych, głosić wyższość uczucia nad rozumem, szukać nowych, oryginalnych dróg artystycznego wyrazu.
