Różne motywy literackie

Różne motywy, które poeci podają sobie przez wieki jakby z rąk do rąk” -

POLSKIE OBYCZAJE

Przecław Słota „O zachowaniu się przy stole” – pareneza biesiadna .
M. Rej „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem” – scenki obyczajowe: zbieranie dziesięciny przez księdza, odpust-panuje ogólny rozgardiasz, zamęt. „Żywot człowieka poczciwego” – wzór pracy, rozrywek, edukacji i kolejnych etapów życia.
J. Kochanowski „Pieśń świętojańska o sobótce” – obyczaje związane z pogańskim obyczajem sobótki, potem związane z wigilią św. Jana, najkrótszą nocą w roku. Są to tańce i śpiewy przy ognisku. Każda z 12 panien śpiewa pochwałę wsi i życia ziemiańskiego w konwencji sielankowej.
J.Ch. Pasek „Pamiętniki” – fragment „Komendy”(zaloty) jest barwną, ciekawą opowieścią o tym jak Pasek szukał żony, ja przyjechał do wybranki z muzyką, wódką i wreszcie jak w kwiecistej, barokowej mowie się oświadczył.
I. Krasicki „Pijaństwo” – obyczaje sarmackie: gościnność połączona z pijaństwem, świętowanie imienin, traktowane wódki jako lekarstwa na różne dolegliwości, leczenie kaca trunkiem, pijackie kłótnie i bijatyki. „Żona modna” – obyczaje związane z zawarciem małżeństwa: intercyza, powitanie panny młodej chlebem i solą.
A. Mickiewicz „Dziady, cz. II” – motyw Dziadów–ludowego obrzędu kultywowanego na Litwie i Białorusi. Zebrani w kaplicy przed północą wzywają dusze zmarłych przodków, częstują je ziarnem, napojami, ofiarowują modlitwę i wysłuchują rad. Obrzęd prowadzi Guślarz, zebrani tworzą Chór, powtarzający zaklęcia i modlitwy. W noc Dziadów toczy się też akcja IV cz. Utworu, scenę obrzędu mamy też w III cz. Dramatu w sc. IX (jest to łącznik pomiędzy częściami, świadczy o roli tradycji i obrzędów ludowych w przetrwaniu narodu, którego byt jest zagrożony). „Pan Tadeusz” – wiele opisów przyrody i obyczajów, dworek w Soplicowie z charakterystycznym podjazdem, otwartą bramą, stodołami, brogami itp. Szczegółowo przedstawia stroje szlacheckie, opisy uczt, od śniadania przed polowaniem, poprzez wieczorną ucztę na zamku, aż po przyjęcie urządzone dla generałów. Drobiazgowe opisy staropolskich potraw: obyczaj parzenia kawy w domu litewskim, polewkę piwną, chłodnik litewski, bigos myśliwski, a także ceremonialne zasiadanie przy stole, rozmowy, zachowanie wobec dam. W ks. X znajduje się opis serwisu z figurkami, przedstawiającymi obyczaje sejmikowe (obyczajowość związana z polską tradycją parlamentarną). Rozrywki: różne rodzaje polowań, grzybobranie, tańce w dziedzińcu, zwłaszcza poloneza. Typowo polski zwyczaj zajazdu. Urzędy w dawnej Polsce (Wojski, podkomorzy).
A. Fredro komedie – panorama szlacheckich obyczajów szlachty napoleońskiej, perypetie związane z zamążpójściem, stosunki starsi-młodsi.
E. Orzeszkowa „Nad Niemnem” – wiele opisów przyrody i obyczajów, tradycje ludowo-szlacheckie (Bohatyrowiczowie to zubożała szlachta), obyczaj śpiewu przy pracy:Janek zaczyna przyśpiewkę, odpowiada mu Jadwisia, toczą swoisty dialog. Opis wesela Elżuni Bohatyrowiczówny z przyśpiewkami, oczepinami oraz zaręczyny Jana i Justyny nad brzegiem Niemna.
H. Sienkiewicz „Potop” – uzbrojeni oraz obyczaje wojenne szlachty polskiej w XVII w. Wygląd dworu szlacheckiego, pałacu magnackiego, opisy strojów, posiłków, zabaw.
W. Reymont „Chłopi” – opisy obyczajów ludowych, związanych z codzienną pracą i świętami. Są to: darcie pierza, kiszenie kapusty, wykopki, żniwa. Ze świąt najbogatszą oprawę obyczajową ma Boże Narodzenie: wyczekiwanie pierwszej gwiazdki, potrawy wigilijne, karmienie bydła opłatkiem, oczekiwanie, że bydlątka przemówią, wspólne pójście na pasterkę; w Wielkanoc: malowanie pisanek, święcone, obdarowywanie się pisankami. Wesele Boryny: zaręczyny, spisanie umowy majątkowej, trwające trzy dni wesele, przenosiny do domu pana młodego. Opis strojów, obrzędów, przyśpiewek, tańców.
S. Wyspiański „Wesele” (wesele inteligenta z chłopką), T. Mrożek – „Wesele w Atomicach” (fantastyczna wioska przyszłości), M. Dąbrowska „Na wsi wesele” (nowa, powojenna wieś) OBRAZ- Bracia Limbourg „Uczta na dworze księcia burgundzkiego”
W. Gombrowicz „Ferdydurke” – sparodiowany mit dworku szlacheckiego i jego obyczajów (Józio napotyka na Formę wujka i cioci, parobka, panienki.. osoby i zachowania postrzega jako szablony, utarte schematy, w które automatycznie „stroją się” ludzie-według własnych przyzwyczajeń i oczekiwań świata.

WŁADZA

„Władza, która opiera się na niesprawiedliwości, nie może być trwała.” – Demostenes; „Jeśli będziecie żądać tylko posłuszeństwa, to zgromadzicie wokół siebie samych durniów” – Empedokles; „Jeśli sam władca wyzbędzie się pragnień, wówczas nikt w jego kraju kraść nie będzie, choćby i złodziei nagradzał.” – Konfucjusz; „Na tym świecie jest tylko jedna alternatywa: rozkazywać albo słuchać.” – Napoleon Bonaparte; „Wiedza to władza. Ale niewiedza, niestety, nie oznacza jeszcze braku władzy.” – Niels Bohr; „Imperare sibi maximum est imperium - panować nad sobą to najwyższa władza.” - Seneka, Cyceron.

Antyk - Biblia – „Księga Królewska” (epika, przypowieści) - Sofokles - „Antygona” (dramat, tragedia antyczna)
Średniowiecze - „Pieśń o Roladzie” - epika rycerska - historiografia
Renesans – oświecenie - William Szekspir – „Makbet”, „Hamlet” (dramat, tragedia) - Niccolo Machiavelli – “Książę” - Jan Kochanowski – “Odprawa posłów greckich” (dramat, tragedia) - Ignacy Krasicki – „Do króla” (satyra – gatunek mieszany) - Julian Ursyn Niemcewicz – „Powrót posła” (dramat, komedia polityczna)
XIX wiek - Juliusz Słowacki – „Balladyna” (dramat, tragedia) - Adam Mickiewicz – „Konrad Wallenrod” (dramat, powieść poetycka)
XX wiek - Michaił Bułhakow – „Mistrz i Małgorzata” (epika, powieść) - Antoine de Saint-Exupery – „Mały książę” (epika, - George Orwell – “Rok 1984”, “Folwark zwierzęcy” (epika, powieść parabola) - Ryszard Kapuściński – „Cesarz” (epika, reportaż) - Czesław Miłosz – „Zniewolony umysł” - Tadeusz Konwicki – „Mała apokalipsa” (epika, powieść) - Andrzej Szczypiorki – „Początek” (epika, powieść) Wiersze - Ewa Lipska – „Egzamin” - Czesław Miłosz – „Do polityka”, „Który skrzywdziłeś..” - Ernest Bryll – „Ten, który…” - Zbigniew Herbert – „Tren Fortynbrasa”, „Powrót prokonsula” Publicystyka - Andrzej Frycz Modrzewski – „O poprawie Rzeczypospolitej” - Piotr Skarga – „Kazania sejmowe” - Stanisław Staszic – „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestrogi dla Polski” - Hugo Kołłątaj – „Do Stanisława Małachowskiego..”, „Anonima listów kilka” - Franciszek Salezy Jezierski – „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego…” - Stanisław Konarski – „O skutecznym rad sposobie”

Literatura prezentuje i ocenia różne typy władzy:

Poucza sprawujących władzę.
Pokazuje dylematy i trud władzy.
Pyta o istotę i sens władzy.
Rejestruje bieżące czyny władców.

Różne rodzaje władzy w literaturze

Walka o władze – Biblia i mitologia – opowieści biblijne i mitologiczne pełne są opisów krwawych walk o władzę: Krosno połyka własne dzieci, Zeus i inni Olimpijczycy zabijają ojca, by przejąć władzę nad światem (gigantomachia), Herod każe wymordować świeżo narodzone dzieci, ponieważ boi się, że jest wśród nich przepowiadany przez proroków Mesjasz, który odbierze mu władzę.
Bratobójcza rywalizacja, zachłyśnięcie się władzą – Sofokles „Antygona” – Polinejkes i Eteokles, bracia Antygony, zginęli w bratobójczej walce o władzę. Tron objął Kreon i władza oszołomiła go, zachłysnął się możliwością wydawania rozkazów, poleceń, zakazów. Wydał rozkaz sprzeczny z wolą bogów i odwieczną tradycją, ale nie zawahał się, nie cofnął go o skazał Antygonę na śmierć, bo miała mu się przeciwstawić. Poznał smak rządzenia. Dopiero, gdy tragedia dotknęła jego rodzinę – żonę i syna – Kreon zrozumiał swój błąd. Przypadek Kreona to przykład objęcia władzy prze kogoś nieprzygotowanego, ale czy zawsze sprawują ją ludzie kompetentni?
Średniowieczny ideał władcy – pasterza narodu, ojca ludu, sprawiedliwego sędziego wykreowany na wzór Chrystusa –„Pieśń o Rolandzie” – Karol Wielki, Gall Anonim „Kronika polska” – Bolesław Chrobry – Ideał ten powstał, jak wiemy z historii, w epoce wyjątkowo krwawych walk o trony i władzę. W wymienionych utworach literackich władza jest wielkim obowiązkiem wobec państwa i poddanych.
Renesansowy ideał władcy – J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich” – Poeta zwraca się do rządzących słowami chóru: „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie” i przypomina im wielką odpowiedzialność, jaką wzięli na swoje barki, podejmując się sprawowania władzy. W tym samym dramacie tworzy też poeta postać słabego króla (Priam), ostrzegając w ten sposób przed ludźmi nieodpowiedzialnymi, którzy boją się ryzyka podejmowania decyzji i zrzucają ten obowiązek na innych. Według Kochanowskiego władza to głównie wielka odpowiedzialność za los innych.
Władza jako namiętność – William Szekspir „Makbet” – Bohater ma wszystko, co potrzebne człowiekowi do szczęścia, ale pragnie władzy. By ją zdobyć, zdolny jest do zabicia dobrego króla, który był mu opiekunem, dobroczyńcą, prawie ojcem. Zdolny jest do oszustwa, kłamstwa, udawania. Zabija przyjaciół, wrogów i ich rodziny, każdego, kto staje mu na drodze i kogo podejrzewa, że może mu zagrozić. Niszczy siebie, żonę, małżeństwo. Władza działa na Makbeta jak narkotyk, pochłania go, zalewa, niszczy, ale jest źródłem radości, rozkoszy.
Władza jako narzędzie wprowadzania porządku, godzenia – Pierre Corneille „Cyd”, Molier „Świętoszek” – Na kreacje władców w tych utworach miały wpływ ideały średniowiecza i renesansu. Są to postacie dość konwencjonalne. Król w „Cydzie” to sędzia, rozjemca, doradca, autorytet, do którego osoby dramatu zwracają się z prośbą o radę, pomoc, rozsądzenie sporu. Także w „Świętoszku” do tragedii nie dochodzi tylko dzięki niezwykłej, niespodziewanej interwencji dobrego, sprawiedliwego króla.
Portret dobrego króla odrzuconego przez społeczeństwo – Ignacy Krasicki „Do króla” - Autor prezentuje tu młodego, dobrego, mądrego władcę, w dodatku Polaka (Stanisław August Poniatowski) i z ironia stwierdza, że zalety króla są powodem jego małej popularności wśród szlachty polskiej.
Władza jako poświęcenie– Adam Mickiewicz III cz. „Dziadów”, Juliusz Słowacki „Kordian”, Zygmunt Krasiński „Nie – Boska komedia” – Tak traktuje władzę każdy bohater romantyczny. Konrad i Kordian pragną władzy nad ludźmi, by ich uszczęśliwić (prometeizm). Konrad żąda od Boga władzy nad duszami ludzkimi, chce kierować umysłami, być przywódcą duchowym, by poprowadzić naród do wolności. Kordian mówi: „dajcie mi się w ręce”, widzi w sobie przywódcę, wiodącego innych do celu. Celem ma być wyzwolenie Europy spod monarchistycznego ucisku. Ma tego dokonać wybitna jednostka i wybrany naród. Poświęca się też hrabia Henryk, gdy staje na czele obozu arystokracji i broni przegranej sprawy w imię szanowanych przez siebie wartości. W utworach romantycznych występują też rządzący realnie – są to tyrani jak Nowosilcow („Dziady” cz. III) czy car Mikołaj i jego brat Konstanty lub nieudolne twory Szatana z „Przygotowania w Kordianie”. Formy ustrojowe feudalizmu przeżyły się, wiek XIX jest wiekiem Szatana (według Słowackiego), więc rządzący są jego dziełem, a nowe formy dopiero się kształtują, dzięki poświęceniu wybitnych jednostek.
Władza jako efekt posiadania majątku – H. Balzak „Ojciec Goriot”, Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara”, Bolesław Prus „Lalka” – W literaturze 2 połowy XIX wieku i początku XX wieku – władza coraz częściej kojarzona jest z pieniędzmi. Kto je posiada ten ma władzę, rządzi niekoniecznie krwawo jak tyran, nie zabija, nie torturuje, ale może zniszczyć skazując na przykład na żebraczą egzystencję.
Władza bezosobowa – Kazimierz Moczarki „Rozmowy z katem”, Gustaw Herling – Grudziński „Inny świat”, Michaił Bułhakow „Mistrz i Małgorzata”, Tadeusz Konwicki „Mała apokalipsa”, George Orwell „Rok 1984”, „Folwark zwierzęcy”, Marek Hłasko „Następny do raju” – W XX wieku pojawia się w literaturze forma władzy bezosobowej: nie w postaci króla – tyrana lub opiekuna, ale w postaci złożonego, skomplikowanego systemu, krępującego lub wręcz zniewalającego ludzi, oraz jego urzędników. Kim jest Jurgen Stroop? Urzędnikiem w totalitarnym systemie. Mocodawcy uczynili mu zaszczyt, obdarzyli odrobiną władzy, więc stara się zasłużyć na pochwałę, uznanie. Rozumie, że bez nich byłby nikim. Prowadzi luksusowe życie wypełnia rozkazy. Śmierć, cierpienia tysięcy ludzi nie są dla niego problemem, on osobiście nie zabija, nie czuje się za to odpowiedzialny. Podobnych funkcjonariuszy spotykamy w obozach koncentracyjnych (kapo, sztubowi), w łagrach sowieckich i za biurkami. W skrajnym przypadku są to współwięźniowie, którzy za korzyści w postaci kawałka chleba lub chochli zupy donoszą, biją, maltretują innych. Czasami powoduje nimi także pragnienie poniżenia towarzysza niedoli, pokusa poczucia odrobiny władzy nad innym człowiekiem (traktowanie kobiet przez urków w „Innym świecie” G. Herlinga – Gruzińskiego). Takie same pokusy powodują urzędnikami systemu totalitarnego ukazanymi w groteskowy sposób w „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa, od kierowników teatrów, administratorów domów, urzędników socjalnych, rozdzielających wczasy czy bloczki do stołówki, aż do cenzorów cenzorów i milicjantów. Mała władza – małe korzyści, ale i to się liczy w świecie wiecznych braków, a na dodatek można rządzić innymi, poczuć swoją wielkość. Podobnie ukazują funkcjonariuszy władzy T. Konwicki w „Małej apokalipsie” i George Orwell w alegorycznej powieści „Folwark zwierzęcy”. Wysokich funkcjonariuszy aparatu władzy spotykamy w tych utworach rzadko. Pisarze opisują świat z pozycji zwykłych ludzi, dla których „władza” jest odległa, wręcz nierzeczywista. Tak jest w powieści G. Orwella „Rok 1984”, będącej studium funkcjonowania systemu totalitarnego. Bohater spotyka się z małymi donosicielami, niższymi urzędnikami, wreszcie z milicjantami. Wielkiego Brata, rządzącego krajem, zna tylko z wiszących wszędzie portretów i wszechobecnych ekranów telewizyjnych. Zastanawia się nawet, czy on w ogóle istnieje. W toku akcji powieści poznaje tylko jednego członka uprzywilejowanej Partii Wewnętrznej, ponieważ grupy społeczne są od siebie izolowane. W „Małej apokalipsie” T. Konwickiego także są wszędzie obecne ekrany telewizyjne, a na nich obrady zjazdu partii rządzącej. Przedstawiciele władzy już nawet nie są groźni, wszystko się rozmyło, zdegenerowało. Bratają się z opozycją i kolejno rozbierają na trybunie, by dostać się do rządowej kliniki psychiatrycznej. To już nie są rządzący, władzę sprawuje mityczna partia, a oni to tylko urzędnicy na lepiej opłacanych posadach, mający dostęp do klinik rządowych i lepiej zaopatrzonych sklepów. Ważniejsze od ludzi są symbole władzy, np. portrety, transparenty, hasła. W takim systemie portret władcy jest utożsamiany z nim samym. W „Innym świecie” G. Herlinga – Gruzińskiego człowiek zwany zabójcą Stalina został osądzony za strzał do portretu jak za zabójstwo. W powieści M. Hłaski „Następny do raju” Oraczek także znalazł się w więzieniu, bo zniszczył po pijanemu portret przywódcy narodu. Dwudziestowieczne sposoby sprawowania władzy charakteryzują się więc bezosobowością. Niscy czy wysocy funkcjonariusze nie czują się odpowiedzialni za rezultaty swej działalności, są tylko trybami lub kółkami w machinie systemu. Pragną władzy, bo łączą się z nią różnego rodzaju korzyści materialne.
Literackie opisy metod i środków władzy – J. Andrzejewski „Bramy raju”, „Ciemności kryją ziemię” – Niektórzy pisarze współcześni starają się rozszyfrować i opisać metody i sposoby działania i sprawowania władzy. Zajął się tym J. Andrzejewski w swych parabolicznych powieściach „Bramy raju” i „Ciemności kryją ziemię”. W „Bramach raju” ukazał narodziny ideologii i sposób, w jaki ludzie jej ulegają. Ideę dziecięcej krucjaty wymyślił hrabia Ludwik, a nie mogąc liczyć na posłuch, natchnął nią młodego, pięknego, kochanego przez wszystkich pasterza Jakuba. Za Jakubem idą dzieci, które go kochają. Nie wiara, nie pragnienie odbicia Grobu Chrystusowego są motorem ich działania, a prywatne uczucia, namiętności i żądze. Andrzejewski głosi, że idee, mity, ideologie powstają w wyniku manipulacji. W świecie nie ma miejsca na czystość intencji, bezinteresowność, szczerość. Celem realizatorów idei jest wykorzystanie ludzi, okłamywanie ich, a nawet niszczenie. U podłoża tego rodzaju działań leży pragnienie władzy. Ludzie zaś ulegają ze strachu, bo tak im wygodniej, bo nie chcą lub nie umieją się przeciwstawić. Pragnienie władzy jest też podłożem działań Wielkiego Inkwizytora z powieści „Ciemności kryją ziemię”. Sprawia mu przyjemność łamanie ludzi, manipulowanie ich świadomością. Nie wystarcza mu, że ludzie go słuchają, że się go boją, mają mu też ślepo wierzyć i ulegać. Torquemada jest fanatykiem idei, którą sam wymyślił, niczego nie żąda dla siebie, nie czerpie ze sprawowania władzy żadnych korzyści, poza satysfakcją, że umiał całkowicie podporządkować sobie ludzi. Drugi bohater powieści, ojciec Diego, już nie wierzy tak gorąco, ale poczuł potęgę swojej władzy i satysfakcję z tego, że budzi lęk. Wiara w ideę nie jest mu potrzebna, pragnie rządzić.
Mechanizm narodzin dyktatury – Sławomir Mrożek „Tango” – Ludzi żyjących w XX wieku nie jest łatwo podporządkować władzy innego człowieka, dają się natomiast tumanić ideologiom, za którymi też kryją się żądni władzy ludzie. Gdy pochwycą władzę, odrzucają ideę i rządzą w sposób dyktatorski. Mechanizm narodzin dyktatury ukazał Sławomir Mrożek w „Tangu”. Artur nie umiał skłonić rodziny do posłuszeństwa racjonalnymi argumentami, potrzebował idei, która dałaby mu władzę nad nimi, a że wszystkie już kiedyś istniały, już się przejadły i przeżyły, wpadł na pomysł, że jedyną ideą, którą „można stworzyć z niczego” jest władza, panowanie nad życiem i śmiercią innych. Sam nie umie zostać dyktatorem, potrzebuje zbrojnego ramienia w postaci Edka. Jest za słaby, ma skrupuły, łamie go zdrada Ali, dlatego prymitywny Edek zabija go i obejmuje władzę. Mrożek pokazuje mechanizmy prowadzące do dyktatury – gdy upadły wszystkie tradycyjne wartości, a ich miejsce zajmuje cywilizacja zła, przemocy i terroru, której przedstawiciele nie kryją się już nawet za żadną ideologią, to liczy się już tylko władza i korzyści z niej płynące.

ŚMIERĆ

„Śmierć musiała mnie z kimś pomylić” Samuel Beckett; „Najlepszą ze szkół byłaby ta, która nauczyłaby nie bać się śmierci” K. Przerwa – Tetmajer Śmierć jako temat poruszany w poezji. Rozważania o śmierci. Tanatos – bóg śmierci. Egalitaryzm śmierci. Śmierć i miłość.

Biblia (śmierć narodziła się w raju. Była wynikiem grzechu pierworodnego, kara za niewierność Bogu. Śmierć sprowadza na świt Lucyfer, którego bolało szczęście pierwszych rodziców, ich bezpośredni kontakt z Bogiem. Stwórca srogo karze człowieka, lecz jednocześnie mówi o zwycięstwie nad grzechem i pokonaniu śmierci.) -mitologia grecka (Filozofowie starożytni problematykę śmierci wiązali z rozważaniami o nieśmiertelności duszy. Epikurejczycy traktowali duszę tak jak ciało-była ona zbiorem atomów. Śmierć to po prostu rozpad atomów a zarazem koniec wszystkiego–przejście do nicości. Pocieszali jednak, że nie musimy bać się śmierci, bo póki my istniejemy śmierci nie ma, a gdy ona przyjdzie to nas już nie będzie. Platon zaś twierdził, że dusza jest całkowicie duchowa i ma boskie pochodzenie. Ciało to miejsce jej kary za popełnione kiedyś grzechy. Śmierć nie jest straszna, ale wręcz pożądana. Wyzwala bowiem duszę z oków ciała.
Średniowiecze – motyw danse macabre. Średniowieczna wizja ukazywała taniec śmierci, który zaprasza do swojego kręgu wszystkich, bez względu na stan, urząd, władzę, majątek. To właśnie jest egalitaryzm śmierci. Początkowo wyobrażano śmierć jako rozkładające się zwłoki, potem jako szkielet. W literaturze danse macabre przybierał często formę dialogu (np. „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”) -„Pieśń o Roladzie” (honorowa śmierć, w obronie ojczyzny)
Renesansowy sposób myślenia o śmierci nawiązuje do dzieł antycznych. Powstaja wówczas liczne utwory funeralne: elegie, epitafia, treny, a także testamenty. Miały one na ogół charakter moralizatorski i panegiryczny(przesadne wychwalanie). Pokazywały zmarłego jako wzór cnót, które godne są naśladowania -J. Kochanowski „Treny” (Zapis mówiący o tym jak człowiek radzi sobie z własnym życiem, gdy śmierć zabiera mu najbliższych. Śmierć małej córeczki to nie tylko strata, to także okazja do dyskusji serca i rozumu, filozofii i wiary. Śmierć jest według poety sroga, nieubłagana, niepobożna, nieużyta.
Barok – w tej epoce śmierć często właśnie w parze z miłością była bardzo modnym tematem. -J. A. Morsztyn „Do trupa” (Poeta wpadł na koncept, by wykazać podobieństwo obu stanów-miłości i śmierci. Wylicza owe cechy, by w końcu utworu dojść do zaskakującej konkluzji-o wyższości śmierci nad miłością! -D. Naborowski „Marność”, „Krótkość żywota” (Ujmuje życie ludzkie jako mgnienie-punkt, błysk, cień-przeczucie śmierci towarzyszy koncepcji istnienia proponowanej przez poetę.)
Romantyzm. W romantyzmie miłość i śmierć są ze sobą związane. Funkcjonuje w poezji i dramacie powtarzalny motyw samobójstwa z miłości, jest nawet przełomowym punktem w biografii bohatera romantycznego. Poeci romantyczni opisują stan duszy człowieka zakochanego, eksponując cierpienie, mękę, ból, rozpacz a śmierć wcale nie bywa wyzwoleniem od cierpień tego świata. Widmo, upiór, dusze pokutujących są równorzędnymi bohaterami literatury romantycznej tak jak ludzie z krwi i kości.
1. A. Mickiewicz „Dziady” (obrzęd dziadów, Gustaw-Kanrad ) „Śmierć Pułkownika” (bohaterstwo i patriotyzm, rytuał. Ostatnie chwile umierającej bohaterki Emilii Plater to spotkanie i pojednanie ze Stwórcą) „Lilije” (Zabójstwo pozwala uwolnić się od zobowiązań małżeńskich i dać folgę własnym żądzom), „Romantyczność”, „Rybka” -C.K. Norwid „Bema pamięci żałobny rapsod”(kondukt pogrzebowy) „W Weronie” (grób kochanków) „Do obywatela Johna Browna” (obraz egzekucji, powieszenia bohatera) -Z. Krasiński „Nie –Boska komedia” (fragment, w którym przeobraża się dziewica, ujawnia swą szatańskość, przybierając formę rozkładającego się ciała )
2. J. Słowacki „Anioł ognisty – mój anioł lewy” (Motywem centralnym jest grób, z którego wyrastają kwiaty, dobywa się muzyka0obserwujemy genezyjską definicję śmierci jako koniecznej zmiany form, ofiary, którą musi ponieść jednostka, zrzucając starą skorupę , by osiągnąć wyższy stopień doskonałości.) „Testament mój”
3. J. W. Goethe „Król olch” “Cierpienia młodego Wertera” (Samobójstwo jako środek uwalniający od męki życia)
Modernizm – poeci końca wieku (i to nie tylko polskiego) ulegali chętnie wpływom baroku. Tematem przywołanym przez poezję fin de siecle’u stał się rozkład ciała, opis przemijalności i zniszczenia, zgnilizny, jaką widzieli poeci we współczesnym sobie świecie. Moderniści przedstawili jeszcze inne, oryginalne ujęcie śmierci-pod postacią nirwany, czyli stanu niebytu, swoistego letargu, wyłączenia się z biegu życia. Stosowali apoteozę nirwany, uważali ją za ucieczkę od zła tego świata.
1. K. Przerwa-Tetmajer „Hymn do nirwany”, „Fałsz zawiść”, „Ja, kiedy usta ku Twym ustom chylę”(Utwór znów jest jednoczesnym ujęciem śmierci i miłości. W chwili największej rozkoszy poeta pragnie śmierci”) „Melodia mgieł nocnych” (Wizja hipnotycznego tańca, stanu niebytu.) „Nie wierzę w nic” (Pragnie nirwany.) „Wszystko umiera z smutkiem i żałobą” (Śmierć jest tu zdefiniowana jako zmiana kształtu, zmartwychwstanie zaś może nastąpić tylko w innej formie, bo „nie zmartwychwstanie nic już nigdy sobą”. Widać wyraźnie śmierć=nirwana, zajmuje ważne miejsce w twórczości Tetmajera.)
2. J. Kasprowicz „Hymny”, np. „Dies irae”, „Święty Boże” (Wizja pochodu ludzkości zmierzającej do otwartego grobu. Obraz dnia Sądu Ostatecznego-wszechogarniającej śmierci. Elementy tego świata to krwawe rzeki i łyse czaszki, koniec to „mrok nicości”, który spływa na ziemię.)
3. Chearles Baudelaire „Padlina” (Makabryczna randka-młodzieniec prezentuje dziewczynie rozkładające się zwłoki, co gorsza z refleksją: oto twoja przyszłość.)
4. L. Staff „Deszcz jesienny” (Atmosferę przygnębiającej jesiennej szarugi wzmaga przywołanie pogrzebu drogiej osoby, śmierci nędzarza, spalenia się dzieci w wiejskiej zagrodzie.)
5. F. Dostojewski „Zbrodnia i kara”
Literatura współczesna – zdominowana przez tematykę wojny-jej wpływu na psychikę człowieka, jej zniszczeń, tragedii jaką była. Wojna i śmierć są nierozerwalnie związane. Opis „pól bitewnych, które białe czaszki toczą” K. K. Baczyńskiego to opis śmierci. Dotyczy zresztą każdej wojny-wystarczy przytoczyć drastyczne opisy Remarque’a I wojny światowej („Na zachodzie bez zmian”). Są to opisy ciągłej, nieprzerwanej śmierci, która „spowszedniała”, stała się codziennością, przestała oddziaływać na ludzi-w literaturze łagrowej i lagrowej. -Stanisław Grochowisk „Dla zakochanych to samo staranie co dla umarłych” „Hej, hej trumienko, gdzieś jest cmentarzyk..” „Portretowanie umarłej” turpizm był właśnie tym kierunkiem, który śmierć, zniszczenie, rozkład ciała upodobał sobie szczególnie i przyjął jako centralny motyw refleksji i analiz. Turpizm-pochwała brzydoty-uzmysławia człowiekowi jego przemijalność i jego „cielesność”. Wiać tu wyraźnie powrót barokowych ujęć, inspirację poezją J. A. Morsztyna -Halina Poświatowska „Koniugacja” wiersze z tomu „Oda do rąk”, „Dzień dzisiejszy”, „Jeszcze jedno wspomnienie” Śmierć jako temat wierszy tej poetki podkreśla i czyni jeszcze bardziej dramatyczną jej biografię, wszak żyła z piętnem śmierci, skazana na nią przez ciężką chorobę serca, wcześniej przeżyła śmierć swojego męża. Usiłowała w swoich wierszach zdefiniować zjawisko śmierci, zadawała pytanie czym jest jednostkowe życie, czy, gdy przemija, zostaje po nim ubytek we wszechświecie. Śmierć w poezji Poświatowskiej to zagadka „przeistoczenia materii”, przejście do innego bytu, nawet wyzwolenie dla cierpiących. Obok śmierci pojawia się motyw miłości, miłości erotycznej, radosnej, będącej pochwałą dla życia i pewnego rodzaju antidotum na lęk przed śmiercią. -G. Herling-Grudziński „Inny świat” (śmierć Kostylewa) Efektowne sformułowania -ars moriendi z łac. sztuka umierania-utwory mające charakter rozmyślań na temat śmierci i przygotowujące człowieka na jej przyjście(późne średniowiecze) -danse macabre z fr. taniec śmierci-występował w sztukach plastycznych i literaturze późnego średniowiecza, przedstawiał korowód taneczny ludzi wszystkich stanów, przez śmierć przedstawioną jako kościotrup. -funeralna literatura-twórczość literacka związana ze śmiercią, uroczystościami pogrzebowymi lub upamiętnieniem postaci zmarłego. -memento mori-pamiętaj o śmierci (pamiętaj, że umrzesz) -non omnis moriar-nie wszystek umrę Sztuka -Jacek Malczewski „Śmierć”

DOBRO

„Powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy / bo tak zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz”- Z. Herbert Walka dobra ze złem. System wartości etycznych. Zbiór praw człowieka. Pojęcie moralności.

”Biblia” – 10 przykazań wypisanych na kamiennych tablicach, które Bóg wręczył Mojżeszowi na górze Synaj, utworzyły i stanowią nadal trzon moralności chrześcijańskiej, zbiór podstawowych praw, wyznaczników–co dobre a co złe.
Literatura parenetyczna średniowiecza i renesansu ustalała wzorce godne naśladowania, ideały-oznaczały dobro, poczciwe życie, prawość, wiarę. „Pieśń o Roladzie”(francuski epos rycerski-ideał rycerza), żywoty świętych, np. „Legenda o św. Aleksym” (ideał ascety), kroniki i eposy rycerskie prezentujące ideał władcy („Kronika polska”), „Kwiatki św. Franciszka z Asyżu”(ideał świętego o radosnej wierze, potępiającego ascezę i umartwianie ciała), „Żywot człowieka poczciwego” poczciwego M. Reja (renesansowy wzór ziemianina), „Dworzanin polski” Łukasz Kórnickiego (wzór dworzanina).
Jean Jacques Rousseau w oświeceniu („Nowa Heloiza”, „Emil”) głosił, iż bliskośc natury i szczerość uczuć to dobro i wartość człowieka i życia ludzkiego.
Literatura romantyzmu ukazała dwuznaczność czynów uznawanych za złe, wątpliwości jakie rodzą oceny jednoznaczne. Powstaje bowiem pytanie: na ile szlachetny cel „uświęca” czyn dwuznaczny moralnie, a nawet zbrodnię?
1. G. Byron „Giaur” (Giaur zabija Zassana. Zabija, więc czyni źle. Czy fakt, że Hassan wcześniej zabił Leilę, swoja niewolnicę a ukochaną Giaura usprawiedliwia bohatera?)
2. A. Mickiewicz „Dziady”(Czy moralność ludowa, która tu-podobnie jak w balladach-wyraźnie określa swój kodeks moralny jest wyznacznikiem dobra i zła? Czy Konrad w „Wielkiej Improwizacji” ma prawo bluźnić przeciw Bogu dlatego, że występuje w imieniu całego narodu?)
3. J. Słowacki „Kordian” (Czym jest zabicie cara, którego usiłuje dokonać bohater? Czy grzechem śmiertelnym, bo to nie zwykłe zabójstwo lecz królobójstwo, czy wyzwoleniem narodu i czynem patrioty?)
4. Z. Krasiński „Nie-Boska komedia” (Rewolucja-to czyn szatański czy ludzki? W którym miejscu przekroczył hrabia Henryk granicę moralną, zdradził wartości etyczne tak, że przestał być poetą błogosławionym a stał się poetą przeklętym? Dobro uosabia tu ostateczne zwycięstwo Chrystusa.)
Młoda Polska podejmuje dyskusję na temat dobra i zła jeszcze inaczej. -J. Kasprowicz „Hymny” (Poeta oskarża Boga o współudział w tworzeniu zła. Buntuje się przeciwko temu, że Bóg sądzi człowieka, mimo że sam skazał go na grzech. Dlaczego Bóg nie zniszczył szatana? Czy jest słabszy, czy też nie chciał, a jeśli nie chciał, czy to oznacza, że Bóg aprobuje zło?)
T. Miciński „Ananke” (Poeta prezentuje szatana-a zarazem uosobienie zła-tak, że jawi się on jako istota, która budzi podziw i szacunek. Indywidualna jednostka, walcząca o swoją wolność, wyłamująca się spod panującego porządku.)
G. Zapolska „Moralność pani Dulskiej” (Dyskusja o znaczeniu pojęcia moralności.)
H. Ibsen „Dzika kaczka” (Twórca norweski w sposób wybitnie obrazowy dyskutuje w swoim dramacie istotę prawdy-czy zawsze jest wartością pozytywną?)
J. Konrad-Korzeniowski „Lord Jim” (Konsekwencje złego czynu i pojęcie kary prześladującej bohatera, jego sumienie-są tematem powieści.)
Z. Nałkowska „Granica” (Sam tytuł-prócz innych znaczeń-jest także pytaniem moralnym o granicę moralną. Gdzie kończy się błąd rozpoczyna czynienie zła? Choćby w przypadku Zenona Ziembiewicza-głównego bohatera powieści.)
Z literatury powojennej-tematem literatury pokoleń doświadczonych przez II wojnę światową jest głównie zmiana rozumienia dobra i zła, zupełne przestawienie hierarchii wartości w warunkach zagrożenia, łagru czy obozu niemieckiego. Obraz tego straszliwego odwrócenia pojęć przynoszą:
1. G. Herling-Grudziński „Inny świat” -A. Sołżenicyn „Archipelag Gułag”, „Jeden dzień Iwana Denisowicza” -J. Czapki „Na nieludzkiej ziemi” -Z. Nałkowska „Medaliony”
2. T. Borowski „Kamienny świat”, „Pożegnanie z Marią”
3. J. J. Szczepański „Przed nieznanym trybunałem” (zbiór esejó filozoficznych, które rozważaj ą istotę dobra izła na przykładach postaw ludzkich takich jak morderca Mason i święty ojciec Kolbe. Autor mówi o „nieznanym trybunale”, który nie musi być rozumiany jako Bóg, lecz jako wielki sąd, który prędzej czy później powoła przed siebie każdą jednostkę ludzką, bez względu na wyznanie, rasę, czy narodowość.
4. Cz. Miłosz „Traktat moralny” (W tej właśnie „przemowie poetyckiej” Miłosz ustala zestaw reguł i czynów, które świadczą według niego o moralnośći.) -Z. Herbert „Pan Cogito” (Szczególnie zaś zakończenie tomiku, czyli „Przesłanie pana Cogito”. Właśnie w Przesłaniu zestawia poeta szereg pouczeń, jak żyć, jak postępować, by „dać świadectwo”, by życie okazało się wartością prawą, spełnioną, odpowiedzialną.

TOTALITARYZM

„Dobro i zło muszą istnieć obok siebie a człowiek musi dokonywać wyboru.” Mahatma Gandhi Systemy totalitarne, ustroje oparte o przemoc, często przy tym analiza władzy, techniki jej sprawowania, procesy manipulowania człowiekiem-to popularny temat rozważań i dociekań twórców współczesnych. Ich proza, dramat, poezja mają na celu: upamiętnić, utrwalić zło, jakie tego typu działania przynosiły, być przestrogą dla ludzkości, lecz także poddać analizie samo zjawisko-jego przyczyny, rozwój i skutki.

M. Bułhakow „Mistrz i Małgorzata” (Autor porusza w swoim dziele problemy moralne, metafizyczne, religijne, psychologiczne, kulturalne, społeczno-polityczne, historyczne; oddaje atmosferę Moskwy lat 20-stych: skorumpowaną i zdemoralizowaną. Zbiurokratyzowane życie mieszkańców, o których istnieniu bądź nieistnieniu decydowały dokumenty, o sukcesie decydowały łapówki i znajomości. Cały ten świat rządzony był specyficznymi prawami totalitaryzmu. Mieszkańcy Moskwy zdolni są do wszelkiej podłości, żeby poprawić warunki swojego bytu. Są ofiarami warunków, w których żyją. Bowiem zamiast raju stworzyli sobie piekło na ziemi i dopasowali się do zasad na nim panujących.
F. Kafka „Proces” (Świat, w którym żyje Józef K ma cechy ustroju totalitarnego. Mieszkańcy miasta zdominowani są przez biurokrację-urzędy mieszają się w zasadzie wszędzie. Przepisy i prawo reprezentowane przez nie są bezduszne, traktują człowieka jak przedmiot. Przedstawiciele prawa skazują na śmierć, nie dopuszczają podejrzanych do obrony. Ludzie nie mają możliwości odwołania się od wydawanych wyroków. Wobec ludzi niezadowolonych lub nie chcących się podporządkować władza stosuje represje: Absurdalne oskarżenia, procesy, tortury, karę śmierci. Kontrolę nad społeczeństwem ułatwia rozbudowany system urzędów, inwigilacja; religia także staje się narzędziem manipulowania. Ludzie są bezsilni wobec społeczeństwa, jeśli chcą się wyłamać spod przyjętych form.)
T. Borowski „Pożegnanie z Marią” (Proces dehumanizacji świata, człowieka złagrowanego, konformistę, który przystosował się do warunków obozowych. Człowiek złagrowany pozbawiony jest ogólnie pojmowanego człowieczeństwa. Człowiek w obozie nie jest już w pełni istotą ludzką, jest zwierzęciem, które kieruje się instynktem przetrwania, totalitaryzm odarł go z jakichkolwiek uczuć. Ofiarami nie są jeńcy w obozach, ofiary to także oprawcy-wychowankowie systemu, którzy zatracili wszelkie wartości moralne i etyczne.)
Z. Nałkowska „Medaliony” (Oskarżenia faszyzmu o zbrodnię ludobójstwa. Wstrząsający dokument ludobójstwa i cierpień ludzkich podczas II wojny światowej, sygnalizujący spustoszenie w psychice człowieka, która ma wpływ na całe jego późniejsze życie. Totalitarne podporządkowanie ideologii państwo niemieckie stworzyło sprawny system organizacyjny, przeznaczony do likwidacji ludzi na szeroką skalę i przygotowało odpowiednio wykwalifikowane kadry, których członkowie ciągłą indoktrynacją przygotowani zostali do tego by sprawnie i szybko zbijać.)
G. Herling – Gruziński „Inny świat” (Przymusowe obozy pracy stanowiły rozbudowany system obejmujący prawie całe ZSRR. Do obozu można było trafić za wszystko: za ojca generała, za wiarę, za czytanie francuskiej poezji. Absurdalność zarzutów przeraża. Nie chodziło jednak o zarzuty, ale o to by wyeliminować cień niezadowolenia i buntu. Więźniem stawał się człowiek na zawsze – obóz po wielu latach stawał się czymś naturalnym. Więźniowie nie znali odpoczynku, byli traktowani jak przedmioty. Niektórzy szukali ocalenia, nielicznym się to udało –dzięki miłości albo.. cierpieniu. Dla autora „Innego świata” Rosja stała się krajem, w którym można zwątpić w człowieka, a cały system oparty jest na fałszu, pozorach, terrorze.)
K. Moczarki „Rozmowy z katem” (Literatura faktu, zawierająca opis autentycznych wydarzeń historycznych. Moczarki przedstawia zachowanie, sposób myślenia, historię kariery drobnomieszczanina Jurgena Stroopa. Bardzo dobrze nadał się na żołnierza o nowe Niemcy. Indoktrynacja, podatność jego osobowości na wpływy uczyniły z niego hitlerowca przygotowanego do prowadzenia akcji masowego ludobójstwa, fanatycznego zwolennika ideologii partyjnej, idealnego kata.)
G. Orwell „Rok 1984”, „Folwark zwierzęcy” (Świetna paraboliczna analiza sprawowani władzy i manipulowania ludźmi w systemie totalitarnym. Tu właśnie obserwujemy świat fantazji, umykający historycznym realiom, choć w pełni zbudowany w oparciu o rzeczywiste obserwacje. Pokazuje mechanizm działania systemu totalitarnego-jego punktem wyjścia, są szczytne hasła i idee, które w trakcie realizacji zostają wypaczone. Rewolucjoniści dochodzą do władzy, z czasem tracą swoją ideowość, ulegają pokusom sławy i przywilejów, starają się naginać system do swoich potrzeb. Ci, którzy występują przeciwko tyranom, po ich obaleniu przejmują ich wady. Władza totalitarna opiera się na terrorze, bezwzględnym posłuszeństwie, zastraszaniu. Język i propaganda manipulują społeczeństwem i fałszują rzeczywistość.)
T. Konwicki „Mała apokalipsa” (To fantastyczna wówczas wizja kryzysu i upadku systemu totalitarnego. Trafnie ukazuje życie i obraz społeczeństwa funkcjonującego w realiach tego systemu. Jest to obraz „apokalipsy”- degradacji moralnej poszczególnych jednostek społeczeństwa. To bunt przeciwko partii i obojętności wszystkich. Indoktrynacja sprzyja postawom konformistycznym i deprawuje ludzi. Bohater decyduje się na akt samospalenia, będący potwierdzeniem jednostkowej wolności.)
R. Kapuściński „Cesarz” (Opisuje dzieje dworu i władcy-cesarza, mistrza w operowaniu uciskiem, w tajnikach perfekcyjnego rządzenia społeczeństwem i osiągania zamierzonych celów)
Cz. Miłosz „Zniewolony umysł” (Pisarz obserwuje i analizuje skutki wpływu systemów totalitarnych na psychikę ludzi poddawanych takim działaniom. Prezentuje zjawisko kształtowania poglądów, deformacji myśli nawet w przypadkach ludzi wybitnie inteligentnych, uzdolnionych itp.)
W. Łysiak „Flet z mandragory” (Powieść, w pewnym sensie fantastyczna, bo opisuje nie istniejące państwo, władzę, spisek i przewrót-lecz jest to konstrukcja wręcz uderzająco prawdziwa. Autor wnikliwie analizuje prawidłowości przewrotów, zamachów, przejmowania i sprawowania władzy. Odrębnym tematem jest okrucieństwo i metody zastraszania społeczeństw.)
A. Szczypiorki „Początek” (Powieść, która wśród wielu tematów podejmuje i prezentuje narodziny i rozwój totalitaryzmu w XX wieku. Ludzkie losy wplątane w koło dziejowe świata okazują się zależne od historii, a historia okazuje się być procesem powtórzeń. Powieść-refleksja zatrzymuje się nad analizą czynów człowieka, który wciąż od nowa i od nowa dąży do władzy, używa metod przemocy, zabija-zmieniają się tylko daty i mundury.)

Utwory poetyckie

Z. Herbert „Powrót prokonsula” (Obraz rzymskiego dworu cesarza i praw, jakie tam panowały, donosu, trucizny, pochlebstwa i cynizmu-„praw” podstawowych i aktualnych zawsze, gdy chodzi o despotyzm.) -„Tren Fortynbrasa” (monolog zwycięzcy Fortynbrasa nad zwłokami Hamleta. Nastąpią teraz rządy dyktatury wojskowej-rządy siły, jakie zapowiada Fortynbras.)
Cz. Miłosz „Który skrzywdziłeś” (słynny wiersz-przestroga polskiego noblisty wyznacza poecie rolę sumienia narodu, ostrzega także władców tego świata przed czynieniem krzywdy i zła, przed uciskiem i tyranią. „Nie bądź bezpieczny – poeta pamięta.” – pisze Miłosz) -E. Bryll „Ten który” (poetycka odpowiedź na wiersz Miłosza)
S. Mrożek „Tango” (Krytyka systemu PRL-u. Pokazuje w krzywym zwierciadle podstawy władzy. Edek dochodzi do władzy drogą zamachu stanu i obejmuje totalitarne rządy. Jego postać jest dowodem na to, że jedyną ideą, którą można stworzyć z niczego jest władza. Jego osoba to symbol rządów totalitarnych charakterystycznych dla XX w., symbol zwycięstwa „chamów” nad inteligencją. Terror, zastraszenie skutecznie niszczą dawny porządek i zniewalają słabsze jednostki (Eugeniusz). Zwycięstwo Edka jest ostrzeżeniem przed skutkami dyktatorskiej władzy opartej na przemocy.) Sztuka -Edvard Munch „Krzyk”
A. Holland „Europa, Europa” -Filip Zylberg „Pożegnanie z Marią“ -Steven Spielberg „Lista Schindlera” -A. Wajda „Korczak”

ARKADIA

„Chciałbym iść do raju ze względu na klimat, ale piekło musibyć o wiele przyjemniejsze ze względu na towarzystwo” Bernard; „Raj należy się żebrakom i nawiedzonym” T. Nowak; „Kobieta stanowi niebezpieczeństwo dla każdego raju” Claudel

Horacy „Beatus ille qui procul negotiis”
Dante Alighieri „Boska Komedia”
Mikołaj Rej „Żywot człowieka poczciwego”
Ignacy Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
Jan Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce”, „Na dom w Czarnoleskie”, „Na lipę”
F. Karpiński „Laura i Filon”
Wolter „Kandyd”
Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”
"Sztuczne raje” (w okresie modernizmu; nazwa od tytułu zbioru esejów Ch. Baudelaire’a 1860)
Cyprian Kamil Norwid „Moja piosnka(II)”
E. Orzeszkowa „Nad Niemnem”
B. Prus „Lalka”
Stefan Żeromski „Przedwiośnie”
M. Twain „Pamiętniki Adama i Ewy”
K. I. Gałczyński „Prośba o wyspy szczęśliwe”
J. Andrzejewski „Bramy raju”
E. Bryll „Arkadia”
Bruno Schulz „Sklepy cynamonowe”

CIERPIENIE

„Cierpienie jest najlepszym nauczycielem” Ajschylos; „Cierpię, więc jestem” J. Andrzejewski,

Mit o Niobe.
Homer „Iliada”
Wergiliusz „Eneida”
Biblia „Księga Hioba”
„Pieśń o Rolandzie”
”Kwiatki św. Franciszka”
„Lament świętokrzyski”
Dante „Boska komedia”
Boccaccio „Dekameron”
Jan Kochanowski „Treny”
W. Szekspir „Król Lear”, „Hamlet”
J. A. Morsztyn “Do trupa”
J. W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera”
G. Byron „Giaur”
Adam Mickiewicz „Romantyczność”, „Dziady” cz. III, „Sonety krymskie”, „Konrad Wallenrod” 16. J. Słowacki „Kordian”, „Hymn” 17. Z. Krasiński „Nie-Boska komedia”
B. Prus „Lalka”
. Balzak „Ojciec Goriot”
S. Żeromski „Ludzie bezdomni”
K. K. Baczyński „Wiersze”
L. Staff „Deszcz jesienny”
H. Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”
Z.Nałkowska „Medaliony”
A. Camus „Dżuma”
A. Szczypiorski „Początek”
Z. Herbert „Rozmyślania pana Cogito o myśleniu”

MIŁOŚĆ

„Mit o Orfeuszu i Eurydyce”
Homer „Iliada”
Św. Paweł „Hymn o miłości”
„Dzieje Tristana i Izoldy”
„Heloiza i Ableard”
W. Szekspir „Romeo i Julia”
Cervantes “Don Kichot i Dylcynea”
J. A. Morsztyn - Wybór wierszy
George Byron “Giaur”
J. W. Goethe “Cierpienia młodego Wertera” (Lotta i Werter)
A. Mickiewicz “Dziady” cz. IV, cz. III, „Konrad Wallenrod” (Aldona i Konrad), „Pan Tadeusz” (Helena Horeszkówna i Jacek Soplica)
J. Słowacki „Kordian” (Laura i Kordian)
Z. Krasiński „Nie-Boska komedia” (Maria i hrabia Henryk)
Honore de Balzac „Ojciec Goriot”
Margarett Mitchell „Przeminęło z wiatrem” (Scarlett O’Hara i Rett Buttler)
B. Prus „Lalka” (Stanisław Wokulski i Izabela Łęcka)
E. Orzeszkowa „Nad NIenem” (Justyna Orzelska i Jan Bohatyrowicz)
H. Sienkiewicz „Ogniem i mieczem”- Jan Skrzetuski i Helena Kurcewiczówna
S. Żeromski „Ludzie bezdomni” (Tomasz Judym i Joasia Podborska); „Wierna rzeka” (Salomea Brynicka i Józef Odrową)
G. Zapolska „Moralność pani Dulskiej” 21. Z. Nałkowska „Granica”

REWOLUCJA

„Walkę stworzyła przyroda, nienawiść wynalazł człowiek” Karel Capek

Z. Krasiński „Nie-Boskja komedia”
J. Słowacki „Uspokojenie”, „Genezis z Ducha”
S. Żeromski „Przedwiośnie”
Stanisław Ignacy Witkiewicz „Szewcy”
G. Orwell „Folwark zwierzęcy”
S. Mrożek „Tango”

RODZINA

„Przywiązanie dzieci do rodziców nie jest tak duże, jak rodziców do dzieci” Michael Montaigne; „Najgorszymi wrogami człowieka są jego rodzina i domownicy” Wiliam Blade

Homer „Odyseja”
M. Rej „Żywot człowieka poczciwego”
J. Kochanowski „Na dom w Czarnolesie”, „Pieśń świętojańska o sobótce”, „Treny”
I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
Molier „Skąpiec”
J. U. Niemcewicz „Powrót posła”
A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod”, „Pan Tadeusz”
Z. Krasiński Nie-boska komedia.
A. Fredro „Śluby panieńskie”, „Zemsta”
B. Prus „Kamizelka” , „Powracająca fala”, „Lalka”
H. Sienkiewicz „Rodzina Połanieckich”
E. Orzeszkowa „Nad Niemnem”
G. Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
S. Żeromski „Ludzie bezdomni”, „Przedwiośnie”, „Doktor Piotr”
Z. Nałkowska „Granica”
Witkacy „W małym dworku”
W. Gombrowicz „Ferdydurke”
L. Staff „Dzieciństwo”
J. Kasprowicz „Nie ma tu nic szczególnego”
S. Mrożek „Tango”

TANIEC

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią.
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz.
Stanisław Wyspiański Wesele.
Sławomir Mrożek Tango.

WĘDRÓWKA

„Każdy z nas jest Odysem/ Co wraca do swej Itaki” L. Staff „Odys”; „Wędrówką jedną jest życie człowieka” E. Stachura ; „Ku czemu idziemy? A mnie się zdaje, że idziemy do niczego; zawsze jesteśmy w drodze” J. Steinbeck

Homer „Odyseja”
Biblia „Księga wyjścia”
"Legenda o św. Aleksym”
Dante „Boska komedia”
Wolter „Kandyd”
I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
J. Swifta „Podróże Guliwera”
J. W. Goethe „Faust”
A. Mickiewicz „Sonety krymskie”, „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”, „Pan Tadeusz” , „Konrad Wallenrod”
J. Słowacki „Kordian”, „Hymn: Smutno mi Boże”, „Podróż z Nepalu do Ziemi Świętej”
Z. Krasiński „Nie-Boska komedia”
Bruno Schulz „Sklepy cynamonowe”
S. Żeromski „Przedwiośnie”
J. Verne „W osiemdziesiąt dni dookoła świata”
J. Konrad „Lord Jim”
T. Konwicki „Mała Apokalipsa”
Z. Herbert „Przesłanie pana Cogito”

WIEŚ

„Wsi spokojna, wsi wesoła,/ Który głos twej chwale zdoła” J. Kochanowski; „To dobre opowiadać w mieście o rozkoszach wsi, ale co za nuda je przeżywać” A. Kowalska; „Wszyscy kłamią tylko pole bywa szczere” J. Białecki

Bukoliki Teokryta i Wergiliusza
Horacy „Beatus ille qui procul negotiis”
„Satyra na leniwych chłopów”
4. M. Rej „Żywot człowieka poczciwego”, „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem”
J. Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce”
Szymon Szymonowic „Żeńcy”
I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
A. Mickiewicz „Dziady” cz. II; „Pan Tadeusz”
J. Słowacki „Balladyna”
H. Sienkiewicz „Szkice węglem”
J. Kasprowicz „Z chałupy”, „Księga ubogich”
Wł. Reymont „Chłopi”; „Ziemia obicana”
S. Żeromski „Zierzch” „Przedwiośnie”, „Ludzie bezdomni”
J. Czechowicz „Na wsi”
L. Staff tom „Ścieżki polne”
S. Mrożek „Wesele w Atomicach”
E. Redliński „Konopielka”, „Awans”

MILCZENIE

1. „Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski” - podmiot liryczny rozmawia z „milczącą” Matką Boską i innymi adresatami.

2. J. Kochanowski „Treny”, fraszki, pieśni – liczne apostrofy rozsianego wielu utworach poety: do muz, do Urszuli, do Mądrości.

3.M. Sęp Sarzyński „Sonety” – zwroty do Boga

4. A. Mickiewicz „Inwokacja”(„Pan Tadeusz”), „Wielka Improwizacja”(„Dziady, cz. III”), J. Słowacki „Hymn”, Z. Krasiński „Nie-Boska komedia”(ostatnia scena)-„rozmowa” romantycznego buntownika z Bogiem, skarga na los pielgrzyma, klęska buntownika .

5. J. W. Goethe, G. G. Byron, A. Mickiewicz (utwory o miłości romantycznej) – Lotta, Leila i in. b. traktowane przedmiotowo

6. I. Krasicki „Monachomachia”, satyry, bajki – ironia, alegoria jako formy przemilczenia, niedopowiedzenia

7. D. K. Norwid „Klaskaniem mając..”, T. Gajcy „Do potomnego” – rozmowa z przedstawicielem następnych pokoleń.

8. T. Konwicki „Bohiń” – milczący Michał Konwicki (milczy od upadku powstania, bo nie akceptuje świata, nie chce ulec konwencji)

9. W. Gombrowicz „Iwona księżniczka Burgunda”, G. Zapolska „Moralność pani Dulskiej” – Iwona milczy, bo nie chce mówić, nie chce się zmuszać, pan Dulski milczy z wyboru

10. Z. Herbert „Do Marka Aurelego”, „Powrót prokonsula”, „Tren Fortynbrasa” i in. – ukrywanie myśli za maską mitologiczną lub antyczną, mówieni nie wprost, aluzyjność. XX – wieczne nawiązania

Biblia

1. Dziesięć Przykazań Bożych – cykl filmów Krzysztofa Kieślowskiego pod wspólnym tytułem „Dekalog”

2. Hiob, Jeremiasz – poeci okupacyjni; Cz. Miłosz „Biedny chrześcijanin patrzy w getto”, G. Herling – Gruziński „Wieża”

3. Psalmy Dawida – tłumaczyli je L. Staff, Roman Brandstaetter, Cz. Miłosz Starożytność

Psalm jako gatunek – T. Nowak, niereligijne „Psalmy”
Apokalipsa św. Jana – katastrofiści lat trzydziestych; poeci okupacyjni; T. Konwicki „Mała apokalipsa”
Chrystus – Wł. Broniewski „Ballady i romanse”; M. Bułhakow „Mistrz i Małgorzata”

4. Matka Boska – K. K. Baczyński „Modlitwa do Bogurodzicy”

5. Tematyka religijna – koncentrują się na niej tacy poeci, jak ks. Jan Twardowski, Roman Brandstaetter, Anna Kamieńska

6. Zasady formalne: poetyka, apolińska idea harmonijnego piękna – neoklasycyści: Cz. Miłosz, Z. Herbert.

7. Postaci, mity, toposy, antyczne – w mniejszym lub większym stopniu nawiązują do nich wszyscy twórcy epoki, prym wiodą neoklasycyści.

8. Pojęcie mitu – technika mitologizacji: B. Schulz, „Sklepy cynamonowe”, Olga Tokarczuk „Prawiek i inne czasy” Średniowiecze 1. Całokształt kultury epoki – Umbert Eco „Imię Róży”, Tomasz Mann „Wybraniec” , J. Iwaszkiewicz „Czerwone tarcze” – powieści doskonale oddające atmosferę epoki. Poezja Stanisława Grochowiaka(choćby „Święty Szymon Słupnik”) i Wisławy Szymborskiej („Miniatura średniowieczna”). Film Ingmara Bergmana „Siódma pieczęć”.

Renesans

1. „Bogurodzica” – K. K. Baczyński „Modlitwa do Bogurodzicy”

2. Jan Kochanowski jako symbol polskiej tradycji poetyckiej – J. Tuwim „Rzecz czarnoleska”

3. Hamlet i Fortynbras – Z. Herbert „Tren Fortynbrasa”

Barok

1. Poetyka i wyobraźnia barokowa – ST. Grochowisk „Menuet z pogrzeaczem”, „Lekcja anatomii doktora Tulpa”; Jarosław Marek Rymkiewicz w swym neobarokowym okresie twórczości; Andrzej Bursa, poemat „Luiza”; W. Szymborska „Kobieta Rubensa”.

2. Manierystyczny stosunek do języka – M. Białoszewski i „nurt lingwistyczny” (St. Barańczak, Julian Kornhauser, R. Krynicki)

Oświecenie

1. Dydaktyzm i utylitaryzm literatury – socrealiści- np. nazwa pisma „Kuźnica” nawiązuje do organizacji epoki

2. Historia rewolucji francuskiej. Jednostka wobec państwa – dramat St. Przybyszewskiej „Sprawa Dantona”, zekranizowany przez A. Wajdę

Romantyzm

1. Mity romantyczne – polemizują z nimi skamandryci i neoklasycyści. Nawiązują do nich, zwłaszcza do Słowackiego, poeci okupacyjni: Gajcy (do mesjanizmu) i Baczyński (do winkelriedyzmu oraz mistycznych idei Słowackiego). A po wojnie: E. Bryll, St. Grochowisk.

2. „Dziady” A. Mickiewicza – zainspirowany dramatem film T. Konwickiego „Lawa”. A także sławne przedstawienie w reż. Kazimierza Dejmka – początek wydarzeń marca 1968 r.

3. „Pan Tadeusz” – ostro polemicznie nastawiony do narodowej epopei „Transatlantyk” W. Gombrowicza. Ekranizacja A. Wajdy.

4. Romantyczna idea walki i czynu – poeci okupacyjni, zwłaszcza K. K. Baczyński „Pokolenie”

5. Poezja Mickiewicza – Cz. Miłosz „Traktat poetycki”

6. Poezja Słowackiego – poezja K. K. Baczyńskiego

7. Poezja Norwida – J. Tuwim, tom „Rzecz czarnoleska”

8. Postacie i życiorysy „wieszczów” – T. Różewicz „Jul Słowacki”, Nasz wieszcz Adam”, „Cyprian Kamil Norwid”

9. Romantyczna powieść grozy, np. „Frankenstein” Mary Shelley – adaptacje filmowe

Pozytywizm

1. Mity pozytywistów – pozytywistów. Dąbrowska „Noce i dnie”, polemiczne wobec mitów pozytywizmu „Przedwiośnie” S. Żeromskiego

2. Utylitaryzm, dydaktyzm, podporządkowanie literatury kwestiom społecznym – socrealizm

3. „Trylogia” H. Sienkiewicza – ekranizacje J. Hoffmana

Młoda Polska

1. St. Wyspiański „Wesele” i inne dramaty – przez cały wiek XX znakomicie wystawiane w teatrach; do najsłynniejszych należą adaptacje Konrada Swinarskiego; ekranizacja „Wesela” w reż. A. Wajdy

2. Wł. Reymont „Ziemia obiecana” – ekranizacja A. Wajdy

ODPOWIEDNIKI

1. „Balladyna” J. Słowacki „Sen nocy letniej” W. Szekspir

2. „Lalka” B. Prus  „Ojciec Goriot” H. Balzak

3. „Kordian” J. Słowacki  Hamletowskie „Być albo nie być”

NAWIĄZANIA

1. Prometeusz – „Do gór i lasów” J Kochanowski (poeta porównuje się do P., który mógł przyjmować różne postacie w tej autobiograficznej fraszce) - „Dziady” Konrad (mówi o cierpieniu za miliony, poświęceniu się dla ludzkości) - „Stary Prometeusz” Z. Herberta (Prometeusz nie jest już tu buntownikiem, jest już stary, żyje spokojnie z żoną, ma przyjaciół i przechowuje podziękowanie za ogień. Tylko młodzi ludzie się buntują. Starsi wolą spokojnie żyć i poddać się kolejom losu). - „Siłaczka” S. Żeromski &ndas