Potocznie możemy powiedzieć o trudnościach w uczeniu się szkolnym, gdy istnieje rozbieżność między wymogami szkoły związanymi z oddziaływaniami dydaktycznymi a osiągnięciami, bądź możliwościami osiągnięć ucznia. Inaczej – trudności w uczeniu się wyrażają stan psychiczny człowieka, w którym odbija się określona sytuacja zewnętrzna zatrzymująca go w realizacji dążeń czyli stanowiąca silną przeszkodę w momencie urzeczywistniania działań zamierzonych lub wykonywanych. Gdy trudność osiągnie pewien próg, powstaje przeciążenie psychicznego systemu regulacji zachowania, którego przejawem są emocje ujemne, często nie tylko powstrzymujące przed podjęciem działań, ale także reakcje przeciwstawiania się, negacji, uniku a nawet ucieczki. Każda jednak trudność, niepowodzenie musi mieć przyczynę. Przyczyny trudności i niepowodzeń szkolnych są bardzo różne, zazwyczaj nigdy nie pojawiają się pojedynczo ale występują w postaci złożonego kompleksu, co zgodnie podkreślają wszyscy badacze zajmujący się ich analizą. Nie wszyscy natomiast zgodni są co do tego, które spośród różnych przyczyn odgrywają decydującą rolę i rozstrzygają ostatecznie o powodzeniu bądź niepowodzeniu danego ucznia w nauce. Tak więc jedni badacze dominujące znaczenie w powstawaniu niepowodzeń przypisują uwarunkowaniom społeczno-ekonomicznym, w jakich dzieci i młodzież żyją i wzrastają (złe warunki mieszkaniowe, trudna sytuacja materialna, zła opieka rodziców, niedożywienie, zmuszane do różnorodnych prac w domu i poza nim, wychowywane w środowisku o niskim poziomie kultury i negatywnym stosunku do nauki....) Inni natomiast główne źródło zła upatrują w uwarunkowaniach biopsychicznych (zły stan fizyczny, niski poziom inteligencji, nadpobudliwość, zahamowania, zaburzenia lateralizacji, opóźnienie rozwoju motorycznego....) Następna grupa badaczy zwraca uwagę na uwarunkowania natury pedagogicznej ( wadliwe plany i programy nauczania, złe warunki pracy szkół, błędy metodyczne, niedostatek pomocy naukowych, niedostateczna znajomość uczniów, brak należytej opieki nad uczniami z trudnościami w nauce, szybkie tempo pracy, przeciążenia nadmiarem zajęć, duża liczebność klas, nierówny start dzieci....) W ujęciu przyczynowo – skutkowym na problem ten należy spojrzeć z punktu widzenia szkoły jak i z punktu widzenia ucznia. Niepowodzenia szkolne w ujęciu problemu szkoły – to pedagogiczna porażka nauczycieli poniesiona wobec uczniów a świadcząca o nieskuteczności podjętych przez nich działań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych i kompleksowych. Niepowodzenia szkolne jako problem ucznia, to jego trudności w uczeniu się i ogólnie przystosowawcze do spełniania obowiązków szkolnych, przez które nie może on sprostać wymaganiom szkoły. Na usunięciu takich przyczyn niepowodzenia ucznia w nauce jak np. niekorzystne warunki materialne, mieszkaniowe, zły stan zdrowia nauczyciel ma zazwyczaj niewielki wpływ i z tego też względu jego możliwości działania w tych zakresach są z reguły ograniczone. Stosunkowo dużymi możliwościami dysponuje on w zakresie ograniczania wpływu tych przyczyn niepowodzeń szkolnych, które tkwią w nim samym oraz w narzędziach jego pracy. To nauczyciele w szkołach powinni być pedagogicznymi ekspertami takiego stopnia, aby nauczając i wychowując widzieli nie tylko doraźne efekty swojej pracy ale przez ich pryzmat stopień i poziom wykształcenia oraz ogólnego rozwoju a także jawiące się trudności i problemy szkolne i poza szkolne. Dlatego też do podstawowych metod i środków zapobiegania i zwalczania niepowodzeń już występujących zalicza się: 1. profilaktyka pedagogiczna – zapobieganie powstawaniu trudności i niepowodzeń poprzez nauczanie problemowe, nauczanie w zespołach, podwyższanie kwalifikacji pedagogicznych nauczycieli a także rodziców, popularyzacja wiedzy psychologicznej i pedagogicznej, doskonalenie systemu oświaty, itp. 2. diagnoza pedagogiczna – to celowy i precyzyjny opis danego stanu rzeczy powiązany z wyjaśnieniem jego genezy oraz mechanizmów warunkujących daną sytuację. Jest to więc porównywanie zachodzących procesów przemian “tego co jest” z “tym co było” i “być powinno”. Diagnozowanie pedagogiczne posługuje się wskaźnikami, które pozwalają określić: • rodzaj: indywidualne, programowe, organizacyjne • stopień: trwałe, przejściowe • zakres: globalne, wycinkowe Do technik diagnozy pedagogicznej – nauczycielskiej zaliczamy przede wszystkim: obserwacja, wywiad, rozmowa, ocena na podstawie pierwszego wrażenia, analiza wytworów uczniowskich. 1. Terapia pedagogiczna – stosuje się ją indywidualnie lub zbiorowo. Zaleca się zindywidualizowanie prac domowych, udziela konsultacji, otacza słabszych specjalną opieką podczas lekcji, uzgadnia z rodzicami wspólną linię postępowania, kierowanie ucznia do odpowiedniej grupy wyrównawczej (terapia grupowa) Każdy przypadek niepowodzenia ucznia w nauce wykazuje sobie tylko właściwe cechy i dlatego wymaga odrębnej analizy i współpracy zarówno nauczycieli, pedagogów jak również rodziców. Ważnym elementem w zapobieganiu niepowodzeń szkolnych odgrywa motywacja do nauki. Motywacja – to stan o charakterze psychicznym lub społecznym, służącym nakierowaniu działań jednostki na określony cel. Jak to określają psychologowie motywacja jest zjawiskiem złożonym i charakteryzuje się kilkoma podstawowymi cechami: wzbudzanie energii, ukierunkowanie wysiłku na cel, koncentracja uwagi i selekcja bodźców, wypracowanie odpowiednich działań, konsekwencja i wytrwałość w podejmowanych czynnościach. Jak powszechnie wiadomo motywacja odgrywa ważną rolę w zdobywaniu wiedzy a tym samym “karierze” dziecka w szkole. Problem motywacji jest nierozerwalnie związane z działalnością człowieka. Gdy mamy motywację do czegoś, to ona nas pociąga do działania, a w innym przypadku nie mamy motywacji więc nic nie robimy. Podobnie jest z naszymi dziećmi. Dlaczego więc jedne dziecko posiada motywację do nauki a inne nie? Psychologia mówi, że motywacja jest w dużej mierze nabywana w trakcie rozwoju osobniczego. To z kolei oznacza, że podlega ona wychowaniu i jest wyuczalna. Podobnie jak przy niepowodzenia tak i na motywację mają wpływ różne czynniki (wewnętrzne i zewnętrzne) Dlatego już od najmłodszych lat najpierw rodzice a później nauczyciele powinni podejmować działania na rzecz rozwijania motywacji do nauki. Tak więc motywowanie do nauki jest ważnym zadaniem przede wszystkim dla rodziców i od ich wysiłku będzie zależało prędzej lub później, to że dziecko przestanie się uczyć dla “mamy i taty” i zacznie się uczyć dla siebie. Innym elementem ważnym dla uczniów jest umiejętność samodzielnego uczenia się. Jest to podstawowa forma działalności dziecka w okresie szkolnym a jego efektem w świetle oczekiwań społecznych, określony poziom wykształcenia. W wąskim znaczeniu, uczenie się bywa ograniczane do świadomego i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności. Termin uczenie się najbardziej utożsamiany jest ze szkołą. Wiemy jednak, że dziecko nauczyło się wielu rzeczy zanim poszło do szkoły a człowiek uczy się do końca życia. Termin uczenie się ma dwa znaczenia: 1. jest to wykonywanie czynności aby coś sobie przyswoić, 2. określenie jednego lub jednej kategorii spośród procesów zachodzących w układzie nerwowym, które do mniej lub bardziej trwałych zmian w zachowaniu. Uczenie może być zmierzone – wtedy gdy chcemy się czegoś nauczyć i robimy to świadomie i nie zamierzone - występuje w każdej sytuacji, gdy coś spostrzegamy i robimy coś nie mając zamiaru przyswojenia określonych treści to jednak zapamiętujemy je. Efekty uczenia się zależą od: • właściwości ucznia, • czynników charakteryzujących sytuację uczenia się, • właściwości nauczyciela. Rezultaty uczenia się osiągane przez ucznia zależą w pewnym stopniu od cech nauczyciela i to takich, które nie pozostają w ścisłym związku z jego kwalifikacjami formalnymi. Konieczne są pewne cechy osobowości, które sprawiają, że zarówno wiedza jak i umiejętności wykorzystywane są prawidłowo. Dobrzy nauczyciele to przede wszystkim ci, którzy mając głęboką wiedzę potrafią wzbudzić zainteresowanie do przedmiotu, precyzyjnie formułują swoje myśli, wierzą w skuteczność własnych oddziaływań, są optymistami. Cechy dobrego nauczyciela to: umiejętność pedagogicznego postępowania, wrażliwość pedagogiczna, takt pedagogiczny, demokratyczny sposób postępowania, dbałość o informację zwrotną. Wdrażanie do samodzielnego uczenia się powinno odbywać się od pierwszej klasy w ścisłym porozumieniu i przy współpracy szkoły z domem. Zarówno nauczyciele jak i rodzice winni wzbudzać motywację do nauki poprzez wyjaśnienie celowości uczenia się, swoją postawą a także zwracać uwagę na warunki i sposoby uczenia się. Tylko przy stałej współpracy pomiędzy rodzicami i nauczycielami możemy pomóc naszym dzieciom w przezwyciężaniu i zrozumieniu napotykanych trudności i niepowodzeń w dążeniu do jak najlepszego wykształcenia.