Władza i władca Władza jest bardzo rozległym hasłem, dlatego tez tematy mogą być bardzo różnorodnie formułowane…ale pewne jest, że to zagadnienie pojawia się często, jest złożone i uniwersalne. A literatura nigdy nie była obojętna wobec tematu władzy. Wzory sformułowania tematu: 1. Władza i władca jako motyw literacki. Przedstaw jego funkcjonowanie w wybranych utworach literackich różnych epok. 2. Władza – powołanie, zobowiązanie, zaszczyt, namiętność, pokusa…Do jakich refleksji na ten temat na ten temat skłania Cię lektura wybranych dzieł literackich? 3. „Władza odczłowiecza ludzi”(Bias Priene) – słowa greckiego mędrca uczyń mottem rozważań na temat władzy i jej wpływu na postępowanie i osobowość człowieka. Odnieś się do wybranych utworów literackich. 4. Które z dzieł literatury polskiej mogą, Twoim zdaniem, stać się źródłem inspiracji dla tych, co współcześni podejmują trud naprawy Rzeczypospolitej. Uzasadnij wybór omówieniem co najmniej dwóch tytułów. 5. Które ze znanych Ci utworów poleciłbyś do gruntownej lektury współczesnym elitom władzy? 6. Władza to przywilej, obowiązek czy przekleństwo? Odpowiedz na to pytanie opierając się na wybranych utworach literackich. 7. Władza jest.... - rozwiń myśl odwołując się do postaci Makbeta i Kreona. 8. Człowiek wobec władzy w różnych epokach literackich. Najważniejsze utwory zawierające motyw władzy i władcy(rodzaj i gatunek literacki): 1.Antyk - Biblia – „Księga Królewska” (epika, przypowieści) - Sofokles - „Antygona” (dramat, tragedia antyczna) 2. Średniowiecze - „Pieśń o Roladzie” - epika rycerska - historiografia 3.Renesans – oświecenie - William Szekspir – „Makbet”, „Hamlet” (dramat, tragedia) - Niccolo Machiavelli – “Książę” - Jan Kochanowski – “Odprawa posłów greckich” (dramat, tragedia) - Ignacy Krasicki – „Do króla” (satyra – gatunek mieszany) - Julian Ursyn Niemcewicz – „Powrót posła” (dramat, komedia polityczna) 4.XIX wiek - Juliusz Słowacki – „Balladyna” (dramat, tragedia) - Adam Mickiewicz – „Konrad Wallenrod” (dramat, powieść poetycka) 5.XX wiek - Michaił Bułhakow – „Mistrz i Małgorzata” (epika, powieść) - Antoine de Saint-Exupery – „Mały książę” (epika, - George Orwell – “Rok 1984”, “Folwark zwierzęcy” (epika, powieść parabola) - Ryszard Kapuściński – „Cesarz” (epika, reportaż) - Czesław Miłosz – „Zniewolony umysł” - Tadeusz Konwicki – „Mała apokalipsa” (epika, powieść) - Andrzej Szczypiorki – „Początek” (epika, powieść) Wiersze - Ewa Lipska – „Egzamin” - Czesław Miłosz – „Do polityka”, „Który skrzywdziłeś..” - Ernest Bryll – „Ten, który…” - Zbigniew Herbert – „Tren Fortynbrasa”, „Powrót prokonsula” Publicystyka - Andrzej Frycz Modrzewski – „O poprawie Rzeczypospolitej” - Piotr Skarga – „Kazania sejmowe” - Stanisław Staszic – „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestrogi dla Polski” - Hugo Kołłątaj – „Do Stanisława Małachowskiego..”, „Anonima listów kilka” - Franciszek Salezy Jezierski – „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego…” - Stanisław Konarski – „O skutecznym rad sposobie” Literatura prezentuje i ocenia różne typy władzy: 1. Poucza sprawujących władzę. 2. Pokazuje dylematy i trud władzy. 3. Pyta o istotę i sens władzy. 4. Rejestruje bieżące czyny władców. Różne rodzaje władzy w literaturze 1. Walka o władze – Biblia i mitologia – opowieści biblijne i mitologiczne pełne są opisów krwawych walk o władzę: Krosno połyka własne dzieci, Zeus i inni Olimpijczycy zabijają ojca, by przejąć władzę nad światem (gigantomachia), Herod każe wymordować świeżo narodzone dzieci, ponieważ boi się, że jest wśród nich przepowiadany przez proroków Mesjasz, który odbierze mu władzę. 2. Bratobójcza rywalizacja, zachłyśnięcie się władzą – Sofokles „Antygona” – Polinejkes i Eteokles, bracia Antygony, zginęli w bratobójczej walce o władzę. Tron objął Kreon i władza oszołomiła go, zachłysnął się możliwością wydawania rozkazów, poleceń, zakazów. Wydał rozkaz sprzeczny z wolą bogów i odwieczną tradycją, ale nie zawahał się, nie cofnął go o skazał Antygonę na śmierć, bo miała mu się przeciwstawić. Poznał smak rządzenia. Dopiero, gdy tragedia dotknęła jego rodzinę – żonę i syna – Kreon zrozumiał swój błąd. Przypadek Kreona to przykład objęcia władzy prze kogoś nieprzygotowanego, ale czy zawsze sprawują ją ludzie kompetentni? 3. Średniowieczny ideał władcy – pasterza narodu, ojca ludu, sprawiedliwego sędziego wykreowany na wzór Chrystusa –„Pieśń o Rolandzie” – Karol Wielki, Gall Anonim „Kronika polska” – Bolesław Chrobry – Ideał ten powstał, jak wiemy z historii, w epoce wyjątkowo krwawych walk o trony i władzę. W wymienionych utworach literackich władza jest wielkim obowiązkiem wobec państwa i poddanych. 4. Renesansowy ideał władcy – J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich” – Poeta zwraca się do rządzących słowami chóru: „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie” i przypomina im wielką odpowiedzialność, jaką wzięli na swoje barki, podejmując się sprawowania władzy. W tym samym dramacie tworzy też poeta postać słabego króla (Priam), ostrzegając w ten sposób przed ludźmi nieodpowiedzialnymi, którzy boją się ryzyka podejmowania decyzji i zrzucają ten obowiązek na innych. Według Kochanowskiego władza to głównie wielka odpowiedzialność za los innych. 5. Władza jako namiętność – William Szekspir „Makbet” – Bohater ma wszystko, co potrzebne człowiekowi do szczęścia, ale pragnie władzy. By ją zdobyć, zdolny jest do zabicia dobrego króla, który był mu opiekunem, dobroczyńcą, prawie ojcem. Zdolny jest do oszustwa, kłamstwa, udawania. Zabija przyjaciół, wrogów i ich rodziny, każdego, kto staje mu na drodze i kogo podejrzewa, że może mu zagrozić. Niszczy siebie, żonę, małżeństwo. Władza działa na Makbeta jak narkotyk, pochłania go, zalewa, niszczy, ale jest źródłem radości, rozkoszy. 6. Władza jako narzędzie wprowadzania porządku, godzenia – Pierre Corneille „Cyd”, Molier „Świętoszek” – Na kreacje władców w tych utworach miały wpływ ideały średniowiecza i renesansu. Są to postacie dość konwencjonalne. Król w „Cydzie” to sędzia, rozjemca, doradca, autorytet, do którego osoby dramatu zwracają się z prośbą o radę, pomoc, rozsądzenie sporu. Także w „Świętoszku” do tragedii nie dochodzi tylko dzięki niezwykłej, niespodziewanej interwencji dobrego, sprawiedliwego króla. 7. Portret dobrego króla odrzuconego przez społeczeństwo – Ignacy Krasicki „Do króla” - Autor prezentuje tu młodego, dobrego, mądrego władcę, w dodatku Polaka (Stanisław August Poniatowski) i z ironia stwierdza, że zalety króla są powodem jego małej popularności wśród szlachty polskiej. 8. Władza jako poświęcenie – Adam Mickiewicz III cz. „Dziadów”, Juliusz Słowacki „Kordian”, Zygmunt Krasiński „Nie – Boska komedia” – Tak traktuje władzę każdy bohater romantyczny. Konrad i Kordian pragną władzy nad ludźmi, by ich uszczęśliwić (prometeizm). Konrad żąda od Boga władzy nad duszami ludzkimi, chce kierować umysłami, być przywódcą duchowym, by poprowadzić naród do wolności. Kordian mówi: „dajcie mi się w ręce”, widzi w sobie przywódcę, wiodącego innych do celu. Celem ma być wyzwolenie Europy spod monarchistycznego ucisku. Ma tego dokonać wybitna jednostka i wybrany naród. Poświęca się też hrabia Henryk, gdy staje na czele obozu arystokracji i broni przegranej sprawy w imię szanowanych przez siebie wartości. W utworach romantycznych występują też rządzący realnie – są to tyrani jak Nowosilcow („Dziady” cz. III) czy car Mikołaj i jego brat Konstanty lub nieudolne twory Szatana z „Przygotowania w Kordianie”. Formy ustrojowe feudalizmu przeżyły się, wiek XIX jest wiekiem Szatana (według Słowackiego), więc rządzący są jego dziełem, a nowe formy dopiero się kształtują, dzięki poświęceniu wybitnych jednostek. 9. Władza jako efekt posiadania majątku – H. Balzak „Ojciec Goriot”, Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara”, Bolesław Prus „Lalka” – W literaturze 2 połowy XIX wieku i początku XX wieku – władza coraz częściej kojarzona jest z pieniędzmi. Kto je posiada ten ma władzę, rządzi niekoniecznie krwawo jak tyran, nie zabija, nie torturuje, ale może zniszczyć skazując na przykład na żebraczą egzystencję. 10. Władza bezosobowa – Kazimierz Moczarki „Rozmowy z katem”, Gustaw Herling – Grudziński „Inny świat”, Michaił Bułhakow „Mistrz i Małgorzata”, Tadeusz Konwicki „Mała apokalipsa”, George Orwell „Rok 1984”, „Folwark zwierzęcy”, Marek Hłasko „Następny do raju” – W XX wieku pojawia się w literaturze forma władzy bezosobowej: nie w postaci króla – tyrana lub opiekuna, ale w postaci złożonego, skomplikowanego systemu, krępującego lub wręcz zniewalającego ludzi, oraz jego urzędników. Kim jest Jurgen Stroop? Urzędnikiem w totalitarnym systemie. Mocodawcy uczynili mu zaszczyt, obdarzyli odrobiną władzy, więc stara się zasłużyć na pochwałę, uznanie. Rozumie, że bez nich byłby nikim. Prowadzi luksusowe życie wypełnia rozkazy. Śmierć, cierpienia tysięcy ludzi nie są dla niego problemem, on osobiście nie zabija, nie czuje się za to odpowiedzialny. Podobnych funkcjonariuszy spotykamy w obozach koncentracyjnych (kapo, sztubowi), w łagrach sowieckich i za biurkami. W skrajnym przypadku są to współwięźniowie, którzy za korzyści w postaci kawałka chleba lub chochli zupy donoszą, biją, maltretują innych. Czasami powoduje nimi także pragnienie poniżenia towarzysza niedoli, pokusa poczucia odrobiny władzy nad innym człowiekiem (traktowanie kobiet przez urków w „Innym świecie” G. Herlinga – Gruzińskiego). Takie same pokusy powodują urzędnikami systemu totalitarnego ukazanymi w groteskowy sposób w „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa, od kierowników teatrów, administratorów domów, urzędników socjalnych, rozdzielających wczasy czy bloczki do stołówki, aż do cenzorów cenzorów i milicjantów. Mała władza – małe korzyści, ale i to się liczy w świecie wiecznych braków, a na dodatek można rządzić innymi, poczuć swoją wielkość. Podobnie ukazują funkcjonariuszy władzy T. Konwicki w „Małej apokalipsie” i George Orwell w alegorycznej powieści „Folwark zwierzęcy”. Wysokich funkcjonariuszy aparatu władzy spotykamy w tych utworach rzadko. Pisarze opisują świat z pozycji zwykłych ludzi, dla których „władza” jest odległa, wręcz nierzeczywista. Tak jest w powieści G. Orwella „Rok 1984”, będącej studium funkcjonowania systemu totalitarnego. Bohater spotyka się z małymi donosicielami, niższymi urzędnikami, wreszcie z milicjantami. Wielkiego Brata, rządzącego krajem, zna tylko z wiszących wszędzie portretów i wszechobecnych ekranów telewizyjnych. Zastanawia się nawet, czy on w ogóle istnieje. W toku akcji powieści poznaje tylko jednego członka uprzywilejowanej Partii Wewnętrznej, ponieważ grupy społeczne są od siebie izolowane. W „Małej apokalipsie” T. Konwickiego także są wszędzie obecne ekrany telewizyjne, a na nich obrady zjazdu partii rządzącej. Przedstawiciele władzy już nawet nie są groźni, wszystko się rozmyło, zdegenerowało. Bratają się z opozycją i kolejno rozbierają na trybunie, by dostać się do rządowej kliniki psychiatrycznej. To już nie są rządzący, władzę sprawuje mityczna partia, a oni to tylko urzędnicy na lepiej opłacanych posadach, mający dostęp do klinik rządowych i lepiej zaopatrzonych sklepów. Ważniejsze od ludzi są symbole władzy, np. portrety, transparenty, hasła. W takim systemie portret władcy jest utożsamiany z nim samym. W „Innym świecie” G. Herlinga – Gruzińskiego człowiek zwany zabójcą Stalina został osądzony za strzał do portretu jak za zabójstwo. W powieści M. Hłaski „Następny do raju” Oraczek także znalazł się w więzieniu, bo zniszczył po pijanemu portret przywódcy narodu. Dwudziestowieczne sposoby sprawowania władzy charakteryzują się więc bezosobowością. Niscy czy wysocy funkcjonariusze nie czują się odpowiedzialni za rezultaty swej działalności, są tylko trybami lub kółkami w machinie systemu. Pragną władzy, bo łączą się z nią różnego rodzaju korzyści materialne. 10. Literackie opisy metod i środków władzy – J. Andrzejewski „Bramy raju”, „Ciemności kryją ziemię” – Niektórzy pisarze współcześni starają się rozszyfrować i opisać metody i sposoby działania i sprawowania władzy. Zajął się tym J. Andrzejewski w swych parabolicznych powieściach „Bramy raju” i „Ciemności kryją ziemię”. W „Bramach raju” ukazał narodziny ideologii i sposób, w jaki ludzie jej ulegają. Ideę dziecięcej krucjaty wymyślił hrabia Ludwik, a nie mogąc liczyć na posłuch, natchnął nią młodego, pięknego, kochanego przez wszystkich pasterza Jakuba. Za Jakubem idą dzieci, które go kochają. Nie wiara, nie pragnienie odbicia Grobu Chrystusowego są motorem ich działania, a prywatne uczucia, namiętności i żądze. Andrzejewski głosi, że idee, mity, ideologie powstają w wyniku manipulacji. W świecie nie ma miejsca na czystość intencji, bezinteresowność, szczerość. Celem realizatorów idei jest wykorzystanie ludzi, okłamywanie ich, a nawet niszczenie. U podłoża tego rodzaju działań leży pragnienie władzy. Ludzie zaś ulegają ze strachu, bo tak im wygodniej, bo nie chcą lub nie umieją się przeciwstawić. Pragnienie władzy jest też podłożem działań Wielkiego Inkwizytora z powieści „Ciemności kryją ziemię”. Sprawia mu przyjemność łamanie ludzi, manipulowanie ich świadomością. Nie wystarcza mu, że ludzie go słuchają, że się go boją, mają mu też ślepo wierzyć i ulegać. Torquemada jest fanatykiem idei, którą sam wymyślił, niczego nie żąda dla siebie, nie czerpie ze sprawowania władzy żadnych korzyści, poza satysfakcją, że umiał całkowicie podporządkować sobie ludzi. Drugi bohater powieści, ojciec Diego, już nie wierzy tak gorąco, ale poczuł potęgę swojej władzy i satysfakcję z tego, że budzi lęk. Wiara w ideę nie jest mu potrzebna, pragnie rządzić. 11. Mechanizm narodzin dyktatury – Sławomir Mrożek „Tango” – Ludzi żyjących w XX wieku nie jest łatwo podporządkować władzy innego człowieka, dają się natomiast tumanić ideologiom, za którymi też kryją się żądni władzy ludzie. Gdy pochwycą władzę, odrzucają ideę i rządzą w sposób dyktatorski. Mechanizm narodzin dyktatury ukazał Sławomir Mrożek w „Tangu”. Artur nie umiał skłonić rodziny do posłuszeństwa racjonalnymi argumentami, potrzebował idei, która dałaby mu władzę nad nimi, a że wszystkie już kiedyś istniały, już się przejadły i przeżyły, wpadł na pomysł, że jedyną ideą, którą „można stworzyć z niczego” jest władza, panowanie nad życiem i śmiercią innych. Sam nie umie zostać dyktatorem, potrzebuje zbrojnego ramienia w postaci Edka. Jest za słaby, ma skrupuły, łamie go zdrada Ali, dlatego prymitywny Edek zabija go i obejmuje władzę. Mrożek pokazuje mechanizmy prowadzące do dyktatury – gdy upadły wszystkie tradycyjne wartości, a ich miejsce zajmuje cywilizacja zła, przemocy i terroru, której przedstawiciele nie kryją się już nawet za żadną ideologią, to liczy się już tylko władza i korzyści z niej płynące. Cytaty 1. „Władza, która opiera się na niesprawiedliwości, nie może być trwała.” – Demostenes 2. „Jeśli będziecie żądać tylko posłuszeństwa, to zgromadzicie wokół siebie samych durniów” – Empedokles 3. „Jeśli sam władca wyzbędzie się pragnień, wówczas nikt w jego kraju kraść nie będzie, choćby i złodziei nagradzał.” – Konfucjusz 4. „Na tym świecie jest tylko jedna alternatywa: rozkazywać albo słuchać.” – Napoleon Bonaparte 5. „Wiedza to władza. Ale niewiedza, niestety, nie oznacza jeszcze braku władzy.” – Niels Bohr 6. „Władza demoralizuje, a władza absolutna demoralizuje absolutnie.” - Acton John Emerich 7. „Imperare sibi maximum est imperium - panować nad sobą to najwyższa władza.” - Seneka, Cyceron.