Jak wielkie piętno wywarł na historii Europy a przede wszystkim Francji ten niepozorny, niski, nieładny, ubogi człowiek, urodzony gdzieś na peryferiach Europy. Epoka napoleońska, wojny napoleońskie, kodeks Napoleona, napoleońska poza, ciastko napoleonka - te określenia weszły do języka potocznego. W Paryżu, w katedrze Notre Dame, papież Pius VII koronuje, 2 grudnia 1804 r., cesarską koroną Napoleona Bonaparte. Wydarzenie to zamyka burzliwy okres historii Francji zapoczątkowany Rewolucją 1789 r.. Otwiera zaś pietnaście lat rządów autorytarnych i wojskowych, najświetniejszy rozdział dziejów Francji i daje początek epoce napoleońskiej. Bonaparte nie jest urodziwym mężczyzną. Rodzi się na Korsyce jako syn drobnego adwokata, stronnika Francji. Chłopiec uczy się w królewskiej szkole wojskowej. Jego przeznaczeniem jest służba wojskowa i w 1785 r. zostaje porucznikiem artylerii. Karierę zawdzięcza rewolucji. Kiedy w 1793 r. Tulon buntuje się przeciw Konwentowi to właśnie on otrzymuje rozkaz walki z rewoltą. Odnosi sukces , który przynosi mu awans do stopnia generała brygady. W październiku 1795 tłumi powstanie rojalistów w Paryżu. Mianowany dowódcą Armii Włoskiej okrywa się sławą pod Arcole, Castiglion, Rivoli i Mantuą. Te sukcesy poparte wyprawą do Egiptu, pozwalają mu stanąć na czele zamachu stanu 18 bruma ire’a . Dyrektoriat stracił praktycznie władzę, więc wykorzystując sytuację Napoleon przejął rządy mając za sobą poparcie wojska i wprowadził nowy system polityczny – konsulat. Na czele rządu stali 3 konsulowie, ale praktycznie liczył się tylko pierwszy – Napoleon. Był to rok 1799. Kolejne sukcesy militarne I Konsula (bitwa pod Marengo w 1800 r. ) w Austrii poszerzyły terytorium Francji o lewy brzegu Renu i utworzone nowe republiki w Holandii, Szwajcarii i we Włoszech. Napoleon został praktycznie dyktatorem Francji. Zajął się nie tylko poszerzaniem granic, ale tez porządkowaniem prawa. Jego prace w dziedzinie organizacji państwa były imponujące. Wymienię tylko nowy kodeks prawny, którego wiele elementów stanowi podstawę dotychczas obowiązujących przepisów prawa cywilnego, nowy system edukacji, powstanie banku narodowego, systemu podatkowego, utworzenie sprawnej służby publicznej. Mimo, iż uważano, że zdradził idee rewolucji umocnił on jej główne zdobycze takie jak równość wobec prawa, równość szans, prawa własności. I zapewnił Francuzom stabilizację, której tak potrzebowali po latach rewolucji. Zapewnił pokój z wielką Brytania (1802 rok pokój w Amenis), choć po cichu przygotowywał inwazję przez kanał La Manche. Plany inwazji na Anglię zostały jednak przekreślone, gdyż koalicja Austrii, Rosji i Szwecji zagroziła Francji. Błyskotliwe zwycięstwa pod Ulm i Austerlitz doprowadziły do podpisania pokoju z Austrią. Równocześnie próba desantu na wyspy Brytyjskie (1805) zakończyła się okropna klęską pod Trafalgarem, gdzie generał Nelson praktycznie zatopił flotę francuską i hiszpańską. Tak się skończyły marzenia o podboju Anglii. Następnym przeciwnikiem, który próbował zrzucić z Europy dominację Francji były Prusy. I tu zwycięstwa pod Jeną i Auerstadt doprowadziły do pokoju. Umożliwiło to utworzenie z terenów zaboru pruskiego Księstwa Warszawskiego. W 1804 r. koronowa się Napoleon na cesarza Francuzów. Rozdawał królestwa tworzone na podbitych terytoriach swoim braciom i siostrom. Tworzył nowe dynastie i budował imperium. Cesarzowi Francuzów brak jednak było ciągłości dynastii. Z małżeństwa z Józefina nie doczekał się dziedzica. Planował usynowienie syna Józefiny - Eugeniusza, ale by umocnić pokój z Austrią postanowił się rozwieść z Józefiną i ożenić z Marią Ludwiką córką cesarza Austrii. 19-letnia Maria Ludwika nie była wielka miłością Napoleona, ale już w 1811 roku urodziła mu syna, który w kołysce otrzymał tytuł króla Rzymu a potem po klęsce Napoleona tytuł księcia Reichstadtu. Po abdykacji Napoleona mieszkał w Wiedniu pod opieką cesarza Austrii (swego dziadka) izolowany starannie od wszelkich wspomnień i wiadomości o swoim ojcu. Zmarł młodo (w 1832 r.) a w jego śmierć długo nie chcieli uwierzyć żołnierze napoleońscy. W skład imperium Napoleona wchodziło wiele podbitych krajów. Od 1807 również Portugalia i Hiszpania, której król zrzekł się tronu na rzecz brata Napoleona – Józefa. Budując swe cesarstwo Bonaparte rozdawał hojnie trony swojej rodzinie. Jego brat Józef został najpierw królem Neapolu a potem Hiszpanii, Hieronim był królem Westfalii, Ludwik ożeniony z Hortensją córką Józefiny został królem Holandii (ich syn to późniejszy Napoleon III). Siostra Eliza była księżną Toskanii, Paulina została księżną Borghese, Karolina - żona marszałka Murata była królową Neapolu. Eugeniusz – syn Józefiny od 1805 r. był wicekrólem Włoch. Jeden z jego wodzów książe Bernadotte został potem królem Szwecji i Norwegii (jako Karol XIV) i dynastia ta dotrwała do dnia dzisiejszego. Jeden tylko jego brat Lucjan nie chciał przyjąć z jego rąk żadnego tronu. Po zawarciu w Tylży pokoju z Rosją, której armię rozbił Napoleon pod Friedlandem (1807) cała Europa prócz oczywiście Anglii i Bałkanów dostała się pod wpływy Francji. Był to szczyt potęgi Napoleona. Ale zarządzanie tak wielkim terytorium było trudne. Rodził się opór wśród podbitych krajów. Gdy doszło do zerwania pokoju z carem Aleksanderm I, by całkowicie sobie podporządkować i ten ogromny kraj, zdecydował się Napoleon na podbicie Rosji wkraczając tam ze swa wielonarodową armią w 1812 r. Bitwa wygrana pod Borodnino była dosyć problematycznym zwycięstwem. Rosjanie zaczęli się cofać wciągając armie francuską w głąb swego terytorium, ale nie kapitulowali. Zaczęły się problemy z dostawami dla wojska. Armia maszerująca przez setki kilometrów nie miała zaplecza. Żołnierze zastawali opuszczone wsie, bez możliwości uzupełnienia zapasów. Brakowało żołnierzy do obsadzania poszczególnych miast. A równocześnie zbliżała się ciężka rosyjska zima, do której wojska francuskie nie były przygotowane. Zajęcie Moskwy, spalonej po odejściem wojsk rosyjskich nic nie zmieniło w taktyce rosyjskiej. Żołnierzy napoleońskich zaczęły gnębić głód, choroby, zimno i partyzantka rosyjska a właściwie kozacka. Taktyka rosyjska nie dopuszczała do ostatecznej militarnej rozprawy. Czekali na „wymrożenie” Francuzów. Zaczęły się dezercje, rabunki. Armia napoleońska topniała. Wieści dochodzące z Rosji spowodowały, że w Paryżu podniosły się głosy przeciw Napoleonowi a nawet próby spisku (afera Maleta). Wobec tego Napoleon zaczął się cofać a w ślad za nim postępowały wojska rosyjskie. Wyrwał się z tej pułapki w krwawej przeprawie pod Berezyną z resztką swojej armii. Straty kampanii 1812 r. były straszne. Wielka Armia straciła 420 tys. ludzi czyli 80 %. Cofał się więc Napoleon formując po drodze dodatkowe oddziały i uzupełniając braki w stanie armii a za nim postępowały już nie tylko wojska rosyjskie, ale Prus, Austrii i Szwecji. Po przegranej bitwie pod Lipskiem (1813) zaczęły się buntować inne podbite kraje takie jak Holandia i Hiszpania zrzucając z tronów nadanych przez Napoleona władców a sprzymierzone wojska zajęły w 1814 Paryż zmuszając Napoleona do abdykacji i zsyłając go na małą wyspę Elbę. Na Elbie miał Napoleon swój mały dwór i zachował tytuł cesarza. Niby odpoczywał, zajmował się administracją swego lilipuciego państewka, ale tak naprawdę obserwował przez swych szpiegów, co dzieje się w Europie. W tym czasie w Malmaison umarła Józefina, która zaziębiła się podczas przyjęcia z udziałem cara Aleksandra I. Maria Ludwika z synem siedziała u ojca w Schonbrunnie. Nie towarzyszyli Napoleonowi na wygnaniu żadne z sióstr i braci. Na Kongresie pokojowym w Wiedniu ustanawiano nowy porządek Europy, przywracano stare dynastie, zmieniano granice, grzebano wiele zdobyczy epoki napoleońskiej. We Francji źle przyjęto powrót Ludwika XVIII. Dlatego Napoleon zdecydował się na potajemne opuszczenie Elby, myląc pilnujące wyspy angielskie okręty. Bez jednego wystrzału, zbierając po drodze wojsko dotarł do Paryża witany wszędzie z entuzjazmem przez Francuzów, którzy w większości byli niechętni Burbonom. Napoleon miał nadzieję, że godząc się na postanowienia kongresu wiedeńskiego i wyrzekając się ekspansji, pozostanie u władzy. Zgromadzone pospiesznie armie francuska i wojsk sprzymierzonych spotkały się 18 czerwca 1815 r pod Waterloo. Ale tym razem wszystko zawiodło: pogoda, łączność, taktyka i szczęście Napoleona. Francuzi zostali pobili. Minęło sto dni od powrotu Napoleona z Elby. Mimo chęci Francuzów do prowadzenia dalszej walki i obrony Paryża Napoleon postanowił abdykować.Opuścił więc Napoleon Paryż, żegnany okrzykami „Niech żyje Cesarz” i udał się do Rochefort, gdyż chciał odpłynąć do Stanów Zjednoczonych. Ale port był już zablokowany przez Anglików i Napoleon nie mając innego wyjścia oddał się w ich ręce. Miał nadzieję, że uzyska w Anglii azyl. Ale rząd angielski bojąc się jego ewentualnych intryg, nie chciał mieć Napoleona na swoim terytorium i zesłał go na wyspę św. Heleny na Atlantyku. Napoleon niestety często chorował. Gnębiła go gorączka, bóle wątroby, dolegliwości żołądkowe. Zmarł 5 maja 1821 r. Wyspy spięły klamrą życie Napoleona: od Korsyki przez Elbę do św. Heleny. Napoleon stał się człowiekiem, który jako jedyny w historii wywarł aż taki wpływ na dzieje Europy. Umiejętnie łączył elementy starego i nowego porządku, w zależności od potrzeb, czerpał korzyści albo z jednego albo z drugiego systemu. Codziennie deptał wolność Francji i niepodległość Europy, ale jego projekty zależały od okoliczności. Czy Napoleon Bonaparte od początku spodziewał się, iż posiądzie tak wielką władzę na skalę całej Europy? Nie sądzę. Jak wielu innych – pragnął coś osiągnąć i dążył do tego. Okazało się, że może mieć więcej niż być może przypuszczał –tytuł cesarza Francji- hegemona wśród państw europejskich. Potrafił podporządkować sobie ludzi, znajdował świetne rozwiązania, kluczył pomiędzy systemami, które mogłyby przynieść mu sukces. Powiedział kiedyś: „Aby porwać wyobrażnię narodu francuskiego trzeba co trzy miesiące wymyślać coś nowego. Każdy kto nie idzie naprzód jest zgubiony.” A więc szedł do przodu, pozostawiając za sobą inną Francję, Inną Europę i legendę fascynującego cesarza. ZNACZENIE EPOKI NAPOLEOŃSKIEJ W KSZTAŁTOWANIU NOWOCZESNEJ EUROPY W Paryżu, w katedrze Notre Dame, papież Pius VII koronuje, 2 grudnia 1804 r., cesarską koroną Napoleona Bonaparte. Wydarzenie to zamyka burzliwy okres historii Francji zapoczątkowany Rewolucją 1789 r.. Otwiera zaś pietnaście lat rządów autorytarnych i wojskowych, najświetniejszy rozdział dziejów Francji i daje początek epoce napoleońskiej. Bonaparte nie jest urodziwym mężczyzną. Rodzi się na Korsyce jako syn drobnego adwokata, stronnika Francji. Chłopiec uczy się w królewskiej szkole wojskowej. Jego przeznaczeniem jest służba wojskowa i w 1785 r. zostaje porucznikiem artylerii. Karierę zawdzięcza rewolucji. Kiedy w 1793 r. Tulon buntuje się przeciw Konwentowi to właśnie on otrzymuje rozkaz walki z rewoltą. Odnosi sukces , który przynosi mu awans do stopnia generała brygady. W październiku 1795 tłumi powstanie rojalistów w Paryżu. Mianowany dowódcą Armii Włoskiej okrywa się sławą pod Arcole, Castiglion, Rivoli i Mantuą. Te sukcesy poparte wyprawą do Egiptu, pozwalają mu stanąć na czele zamachu stanu 18 bruma ire’a (obala Dyrektoriat, rozwiązuje Radę Pięciuset; obejmuje władzę mając pełne poparcie burżuazji) i zagarnąć jego owoce. Celem powstania było wprowadzenie do Francji takich rządów, które mogłyby skutecznie bronić się przed zagrożeniami na równi ze strony jakobińskiej lewicy, jak i rojalistycznej prawicy. Człowiek przewidziany przez spiskowców do roli sternika nawy państwowej, generał Bonaparte, nie zamierzał jednak być narzędziem polityków cywilnych. Szybko zdobył pozycję zwierzchnika państwa, stojącego ponad partiami. Od tej pory Napoleon dążył do umocnienia swojej władzy. W Konstytucji roku 1799 nie zamieszczono deklaracji praw, większość obywateli została pozbawiona realnego wpływu na sprawy polityczne, a I Konsul-Napoleon miał ogromne, dyktatorskie kompetencje. Otrzymał niekontrolowane zwierzchnictwo nad władzą wykonawczą i wyłączność inicjatywy ustawodawczej. Pozornie zachowany został trójpodział władz pomiędzy instytucje: Radę Stanu, Trybunat i Ciało Prawodawcze ale ich znaczenie zostało drastycznie zmniejszone tak, aby żadna z nich nie była zdolna do samodzielnego działania (w praktyce o ich składzie decydował Napoleon). Mimo tych ograniczeń chłopi i mieszczanie silnie identyfikowali się z reżimem. Francja cieszyła się ze swych zwycięstw i mocarstwowej pozycji. Kiedy w 1802 r. Przeprowadzono referendum z pytaniem, czy naród chce przekazać władzę dożywotnio Napoleonowi, ogromna większość powiedziała „tak”. Bonaparte mógł się uważać za jedynego reprezentanta narodu francuskiego. Tym samym została formalnie zachowana fundamentalna idea rewolucji- zasada suwerenności narodu. Tyle tylko, że- jak pisał filozof Pierre Cabanis- „wszystko dzieje się dla ludu i w imieniu ludu, nic przez lud ani jego nierozważnym dyktandem” A zdaniem niektórych Napoleon traktuje naród jak „...głupie dziecko, którego sprawami muszą kierować rodzice, nie pytając go nawet o zdanie” Pomimo tego co myśleli o nim inni, Bonaparte kontynuował swoją politykę. Koronacja cesarska i zasada dziedziczności tronu (1804) dopełniła jego ambicji. Niekoherentność konstrukcji, łączącej ideę suwerenności ludu i boskiej sankcji władzy królewskiej, zaaprobowanej przez papieża, wyrażał oficjalny tytuł : „Napoleon z Laski Bożej i mocy konstytucji Republiki Cesarz Francuzów”. Bardzo istotną rolę w systemie rządów napoleońskich odgrywała armia narodowa, dająca ogromne możliwości awansu społecznego i politycznego (wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej). Generalizacja tej armii – zresztą o bardzo zróżnicowanych umiejętnościach wojskowych – stanowiła trzon napoleońskiej elity władzy. Pod wpływami cesarza znalazły się wszystkie dziedziny życia, także szkolnictwo, kultura i sztuka, wykorzystywane bez żenady do celów politycznych. Jednocześnie wprowadzono cenzurę, obejmującą gazety, książki, teatr i sztuki plastyczne. Gwarancją spokoju publicznego i trwałości władzy miał być potężny aparat policyjny, kierowany przez Josepha Fouchego. Wszystkie środowiska społeczne były inwiglowane przez tajnych agentów, a „czarny gabinet” kontrolował korespondencję. Zdobyte w ten sposób informacje o sytuacji w kraju stawały się podsawą codziennego raportu pt. „Biuletyn Policyjny”. Przeciw takiej wizji państwa występowała opozycja legalna, liberalna, grupująca intelektualistów i polityków żądających wolności życia politycznego (m.in. Germaine de Stael, Beniamin Costant) i spiskowa- rojalistyczna, wierna Burbonom. Mimo że nie stanowiła ona poważnego zagrożenia dla reżimu, to uzmysławiała, że nie wszyscy poddali się propagandzie Napoleona. Działalność obu nurtów opozycji, które niebawem wpłyną w znaczący sposób na losy Francji, wychodziła naprzeciw oczekiwaniom burżuazji, w której swobody polityczne i ekonomiczne uderzył Napoleon (nieustanne wojny zakłócały życie gospodarcze kraju). Piętnastoletni okres rządów Napoleona to, oprócz umacniania pozycji cesarza wewnątrz kraju, budowa hegemoni Francji w Europie, powstawanie napoleońskiego imperium. U szczytu swej potęgi znalazło się ono po zawarciu pokoju wiedeńskiego w 1809 r.. Prusy i Austria po klęsce 1809 r. Pozostawały w cieniu Francji, nie inicjując akcji zaczepnych . Rosja po Tylży była sprzymierzeńcem Napoleona, acz- bardzo niepewnym. Szwecja nie przystąpiła do IV i V koalicji antynapoleońskiej. Tylko na Półwyspie Pirenejskim trwał od 1808 r. zbrojny konflikt, a niepokonana Anglia opierała się zarówno militarnym, jak i ekonomicznym akcjom Napoleona, który w 1806 r. ogłosił blokadę kontynentalną. Jednak może być ona skuteczna tylko pod warunkiem, że zastosują się do niej wszystkie państwa europejskie. To zaś wymaga poddania ich władzy francuskiej. Polityka taka prowadzi do nowych podbojów. Tak jest w przypadku Portugalii i Hiszpanii. Imperium francuskie wciąż rosło, cesarstwo rozszerza się bezustannie. Do 1812 r. Zostały do niego włączone: Belgia, Nadrenia, Szwajcaria, Toksania, Państwo Kościelne, Holandia, Katalonia, Królestwo Włoch, Królestwo Napolitańskie, Księstwo Warszawskie i Związek Reński były całkowicie zależne od mocarstwa. W podległych państwach władzę sprawowali zazwyczaj członkowie rodzin Bonaparte lub ludzie z nim spokrewnieni. Napoleon z pewnością nie miał na celu uszczęśliwienia w ten sposób swoich bliskich – zastosował po prostu następny chwyt polityczny- podnosząc jednocześnie ich formalną rangę. Awansu dostąpili też władcy niemieccy, wchodzący w skład Związku Reńskiego; książęta elektorzy otrzymali korony królewskie, inni władcy wielkoksiążęce. Napoleon, traktowany jako głowa wielkiego rodu, sprawował „ojcowską’ władzę nad tłumem monarchów. Powiedział kiedyś: „Jeżeli zdobyłem królestwa, to po to, aby Francja odniosła z tego korzyści”. Wprowadził więc wszędzie system rządów opartych na nadawanych przez niego konstytucjach o wspólnych charakterystycznych cechach: wolność osobista dla wszystkich obywateli, silna, uzależniona od Napoleona władza wykonawcza, przy bardzo słabej ustawodawczej, brak samodzielności w polityce zagranicznej. Jednocześnie – na wzór francuski – tworzono sieć nowej administracji i policji, powszechne sądownictwo, wprowadzano francuskie kodeksy prawne (przede wszystkim – Kodeks Napoleona). W ten sposób miało dojść –w intencji cesarza-do unifikacji imperium. Bonaparte starannie upowszechnia wizerunek własnej osoby. W oczach miliona zwykłych ludzi Bonaparte swoją karierą symbolizował sukces rewolucji francuskiej. Był uosobieniem równości szans, jaką zrodziła rewolucja. Podniesieni do rangi marszałków i książąt ludzie „niskiego” stanu tworzyli pomost między starym a nowym porządkiem. Napoleon stał się człowiekiem, który jako jedyny w historii wywarł aż taki wpływ na dzieje Europy. Umiejętnie łączył elementy starego i nowego porządku, w zależności od potrzeb, czerpał korzyści albo z jednego albo z drugiego systemu. Codziennie deptał wolność Francji i niepodległość Europy, ale jego projekty zależały od okoliczności. Czy Napoleon Bonaparte od początku spodziewał się, iż posiądzie tak wielką władzę na skalę całej Europy? Nie sądzę. Jak wielu innych – pragnął coś osiągnąć i dążył do tego. Okazało się, że może mieć więcej niż być może przypuszczał –tytuł cesarza Francji- hegemona wśród państw europejskich. Potrafił podporządkować sobie ludzi, znajdował świetne rozwiązania, kluczył pomiędzy systemami, które mogłyby przynieść mu sukces.