DEMOKRACJA z greckiego „demos” - lud i „kratos” – władza, ludowładztwo. 

Termin określający rodzaj rządów, w którym władza należy do ogółu obywateli danego państwa.

ANTYCZNE KORZENIE DEMOKRACJI 

Starożytne narody wprowadziły do powszechnej historii wynalazek organizacji państwa, w której brali udział wszyscy obywatele lub przynajmniej większość, wspólnie decydowali o sprawach społeczeństwa, wojnach, ustalali system prawny, pilnowali jego przestrzegania, tradycji, sądzili i skazywali. 

DEMOKRACJA ATEŃSKA zapoczątkowana w Atenach w VI w. p.n.e. przez reformy Solona, a następnie Klejstenesa, osiągnęła swoją pełnię w V w. p.n.e. Opierała się na możliwości udziału we władzach polis wszystkich wolnych obywateli. Najwyższą władzę w państwie ateńskim tworzyło Zgromadzenie Ludowe (eklezja), w którym prawo udziału miał każdy obywatel posiadający pełnię praw po skończeniu 20 roku życia. Eklezja decydowała o polityce zagranicznej, sprawach wojskowych, nadawaniu obywatelstwa ateńskiego, w wyjątkowych wypadkach wydawała wyroki sądowe. Każdy z uczestników Zgromadzenia miał możliwość zabierania głosu i zgłaszania wniosków. Głosowano przez podniesienie rąk (rozstrzygnięcie zapadało większością) lub tajnie (w szczególnych wypadkach, gdy decydowano np. o wygnaniu z państwa, ostracyzm). Udział w Zgromadzeniu był opłacany przez państwo. Eklezja obradowała na Pnyksie (wzgórzu ateńskim), na agorze lub w teatrze, mniej więcej co 9 dni. Stałym organem zarządu państwa była Rada złożona z 500 członków wybieranych losowo, podzielona na 10 prytanii, urzędujących kolejno przez 10. część roku. Rada posiadała kompetencje administracyjne, ekonomiczne i sądownicze. Wybieralni byli również kierujący sprawami wojskowymi stratedzy, których było 10. W V w. p.n.e. ukształtowało się stanowisko pierwszego stratega. Po reformach Solona (592-591 p.n.e.), Klejstenesa (508-507 p.n.e.) dawnej instytucji Areopagu pozostawiono jedynie sądownictwo w sprawie zabójstw. Ustrój ateński przejmowany był przez inne państwa i związki państw greckich, stanowił także inspirację organizacji ustroju Rzymu starożytnego. Krytykami demokracji ateńskiej byli m.in. Platon i Arystoteles. Demokracja Ateńska cieszy się ogólną sławą. To znaczy większość ludzi uważa, że była doskonała, ponieważ pierwsza, wspaniała i trwała, bo tworzona przez ludzi rozumnych i sprawiedliwych. System ten, zresztą jak każdy inny system sprawowania władzy, nie był wolny od wad.

REPUBLIKA RZYMSKA

Lud rzymski – posiadał pełnię suwerennej władzy, wykonywał ją wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele brali bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale głosowano na mniejszych zgromadzeniach, centurialnych, tribusowych i plebskich. - Zgromadzenie centurialne – decydowały o wojnie i pokoju; obywatele podzieleni na klasy majątkowe wybierali urzędników: konsulów, pretorów i cenzorów. - Zgromadzenia tribusowe – wybierały edylów i kwestorów; w II w. p.n.e. – główny organ ustawodawczy; miejsce działalności trybunów ludowych - Zgromadzenie plebskie – obejmowały tylko plebejuszy (lud), wybierały trybunów plebskich – ludowych i edylów plebskich • Władza wykonawcza – urzędnicy i senat. Senat posiadał najwyższy autorytet, w jego skład wchodzili myli i czynni urzędnicy, ich listę ustalali cenzorowie, do kompetencji senatu należało: dbanie o bezpieczeństwo państwa, polityka zagraniczna, finanse, sprawy kultu, rozdział dowództwa i zadań urzędników, przyznawanie prowincji namiestnikom.

URZĘDY W RZYMIE były bezpłatne, były zaszczytem, pełnili je tylko ludzie zamożni, były kolegialne i jednoroczne: • konsulowie (2 na rok) najwyższa władza w mieście a w przypadku wojny poza jego granicami dowodzili armią i interpretowali przepowiednie • pretorowie (2 na rok) utrzymywali porządek w mieście, orzekali o charakterze przestępstwa; wydawali edykty, które były uzupełnieniem prawa XII tablic • cenzorowie (2 na 5 lat) rzeczywistą władzę sprawowali przez 18 miesięcy – spis majątkowy obywateli – ustalali cenzus, podział obywateli na klasy majątkowe, sporządzali listy senatu; nadzorowali sprawy finansowe prac publicznych, wysokość ceł, podatków itd. • Trybuni ludowi (10 na rok) obrońcy ludu rzymskiego przed nadużyciami oligarchii – prawo weta, mogli aresztować urzędnika, zwoływali zgromadzenia lud., wysuwali na nich wnioski; posiadali nietykalność osobistą, powoływani wyłącznie spośród plebejuszy • Edylowie tworzyli jednolite kolegium – dbali o porządek w mieście, zaopatrzenie i urządzanie igrzysk • Kwestorzy (4 na rok) pomocnicy konsula do spraw finansowych • Dyktator (na 6, max 12 miesięcy, tylko jeden) powoływany w sytuacjach krytycznych dla państwa, wybierał go senat, a mianował konsul, miał najwyższą niczym nie ograniczoną władzę, od jego decyzji nie było odwołania, władza trybuna lud. Przy dyktatorze traciła swą moc.

DEMOKRACJA SZLACHECKA

Demokracja szlachecka to system polityczny, który ukształtował się w dawnej Polsce w XV i XVI w. dzięki uzyskanym przez szlachtę przywilejom. Zapewniał on jej przewagę nad pozostałymi stanami i wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Przywileje były aktami prawnymi, na mocy których szlachta uzyskiwała uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo-administracyjne i ekonomiczne, a także zwolnienia z niektórych obowiązków prawa publicznego. Szczególne znaczenie polityczne miał przywilej cerkwicko – nieszawski. Wprowadził on zasadę konsultacji ważnych decyzji politycznych monarchy ze szlachtą i dzięki temu stał się podstawą rozwoju polskiego parlamentaryzmu. Dzięki jego rozwojowi szlachta zyskała realny wpływ na politykę państwa. Od końca XIV w. sejmiki stały się organem samorządu, na których podejmowano decyzje obowiązujące całą szlachtę danej ziemi lub prowincji, w wypadku sejmiku generalnego. Od czasu przywileju z 1454 r. sejmiki zyskały funkcje ustawodawcze, gdyż wypowiadały się w sprawach przedstawionych przez króla. Od 1493 r. ukształtowała się praktyka wspólnych zjazdów reprezentantów sejmików z królem i grupą możnych (magnatów). Posłowie tworzyli izbę poselską, magnaci i najważniejsi urzędnicy państwowi – senat. Wspólny zjazd izby poselskiej, senatu i króla nazywano sejmem walnym. Zjazd piotrkowski w 1493 r. uważany jest za narodziny polskiego sejmu. Sejm stał się wkrótce najważniejszym organem państwowy. W 1505 roku na mocy konstytucji sejmowej – „Nihil novi” szlachta zastrzegła sobie, że bez zgody Izby Poselskiej nie mogą być dokonane w państwie żadne zmiany. Izba Poselska składała się z posłów wybieranych przez szlachtę na sejmikach ziemskich. Król nie miał bezpośredniego wpływu a ich wybór, w przeciwieństwie do członków Senatu, o których powoływaniu decydował. Byli oni reprezentantami szlachty i bronili jej interesów. Podczas pierwszej elekcji w 1573 r. przyjęte zostały dwa niezwykle ważne dokumenty. Były to artykuły henrykowskie i Pacta Conventa. Pierwszy z nich to akt sformułowany na sejmie elekcyjnym w 1573 r. podczas wyboru Henryka Walezego, od którego pochodzi jego nazwa. Zawierał on najważniejsze zasady ustroju politycznego Polski, do przestrzegania, których musiał się zobowiązać wstępujący na tron monarcha (musiał je zaprzysiąc). Panujący zobowiązywał się między innymi, że będzie przestrzegał zasady elekcji Viritim, zwoływania sejmu co dwa lata, nie nakładania podatków oraz nie zwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu. Ponadto uznawał prawo szlachty do wypowiadania mu posłuszeństwa, gdyby tych warunków nie dotrzymał. Nad poprawnym wcielaniem ich w życie czuwało 16 senatorów – rezydentów. Natomiast Pacta Conventa to postulaty przedkładane przez szlachtę kandydatowi na króla, który po obiorze musiał zaprzysiąc ich wykonanie. Były one różne dla każdego z kandydatów, gdyż zależały od ich możliwości. Zwykle dotyczyły rozmaitych zagadnień z zakresu polityki zagranicznej, organizacji armii i świadczeń finansowych.

REWOLUCJA BURŻUAZYJNA W ANGLII

W 1689 r. Maria i Wilhelm podpisali tzw. Bill o prawach – Deklarację Praw Narodu Angielskiego – ukształtowała się monarchia parlamentarna z przewagą parlamentu w rządach w państwie – władcy angielscy mogli stosować prawo łaski, ale nie wolno im było wetować ustaw parlamentu. Tylko parlament mógł uchwalać podatki, co roku ustalał wielkość uposażenia króla i jego rodziny. Ustawa o tolerancji religijnej zakazywała katolikom pełnienia urzędów i kandydowania do parlamentu. Król wyznaczał ministrów, czyli rząd z tego stronnictwa parlamentarnego, które miało przewagę. Ustawa sukcesyjna 1701 r., w której określano zasady sukcesji, gwarantowano nadrzędność państwa nad władcą, zagwarantowano niezawisłość sędziów, wprowadzono odpowiedzialność konstytucyjną ministrów królewskich. W konsekwencji rewolucji burżuazyjnej w Anglii do władzy doszły nowe warstwy społeczne: burżuazja i mieszczaństwo, ukształtowały się podstawy rozwoju kapitalizmu i monarchii parlamentarnej.

ROZWÓJ DEMOKRACJI WSPÓŁCZESNEJ - KONSTYTUCJA STANÓW ZJEDNOCZONYCH

17.09.1787 w Filadelfii została uchwalona pierwsza na świecie ustawa zasadnicza – Konstytucja Stanów Zjednoczonych, która, z pewnymi zmianami, obowiązuje do dnia dzisiejszego. Zgodnie z nią władzy centralnej podlegały podatki, polityka zagraniczna, sprawy wojskowe oraz handel. Wprowadzała ona monteskiuszowską zasadę trójpodziału władzy; władza wykonawcza spoczywała w rękach prezydenta (wybieranego na 4 lata; pierwszym został Jerzy Waszyngton), który wraz z ministrami stał na czele rządu. Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu, składającego się z Senatu (wybieranego na 6 lat, przy czym co 2 lata odnawiano 1/3 jego składu) i Izby Reprezentantów (kadencja dwuletnia). Najwyższym organem władzy sądowniczej był Sąd Najwyższy, mający prawo interpretować konstytucję i zawieszać wszystkie niezgodne z nią ustawy. Prawa wyborcze konstytucja przyznawała jedynie kilkunastu procentom obywateli – ograniczeniami były: wysokość majątku, rasa i płeć. Pełnoprawnym obywatelem był jedynie biały mężczyzna, wykazujący odpowiednio wysoki status majątkowy. Do Konstytucji USA w następnych latach włączono liczne poprawki, gwarantujące, m.in.: wolność sumienia, słowa i prasy, zabezpieczające własność prywatną oraz ochraniające oskarżonego w procesie karnym. Wszystkie te elementy były już wcześniej zapisane jako prawa obywatelskie w Deklaracji Niepodległości.

FRANCJA - DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA

Reforma ta została uchwalona 26 sierpnia 1789r. Dokument ten uznawał wolność i równość za naturalne prawa człowieka. Deklaracja wprowadzała swobodę wyznania, wolność myśli, słowa i druku. Naród został uznany za zwierzchnią władzę w państwie. Wprowadzono monteskiuszowską zasadę trójpodziału władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, co miało zakończyć rządy absolutystyczne. Deklaracja zapewniała nietykalność osobistą.

KONSTYTUCJA 3 MAJA

Jest to ustawa zasadnicza z 1791 uchwalona na Sejmie Czteroletnim przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim, będąca wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze (Rozbiory Polski), ustalająca podstawy ustroju nowożytnego w Polsce. Jej wstępnym etapem było Prawo o sejmikach z 24 III 1791 oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami: znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji. Utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę. Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast. Zmniejszono znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim. Próba przeprowadzenia reform została przekreślona już w połowie 1792. Przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja była drugą na świecie (po Stanach Zjednoczonych) ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową, zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju. Do tradycji trzeciomajowych nawiązywały później różne kierunki polityczne, dosyć dowolnie interpretując idee ustawy zasadniczej z 1791.

KONSTYTUCJE FRANCUSKIE

Konstytucja z 1791 r. Uchwalona Konstytucja nie realizowała ogłoszonej zasady równości. Wszystkich obywateli podzielono na 4 klasy, w zależności od stanu majątkowego. Prawa wyborcze mieli tylko ludzie zamożni, płacący określonej wielkości podatki. Zlikwidowano stan szlachecki, dziedziczne odznaczenia i cech rzemieślników oraz korporacji profesorów. Jeszcze wyższy cenzus zastosowano do tych, którzy mieli być wybierani. W rezultacie większość społeczeństwa francuskiego została odsunięta od prawa wyborczego. Władza prawodawcza znalazła się w ręku wybieranego co 2 lata Zgromadzenia Prawodawczego. Władzę wykonawczą pozostawiono królowi, który sprawował ją przez ministrów i innych urzędników odpowiedzialnych przed Zgromadzeniem Prawodawczym. W stosunku do uchwał Zgromadzenia król otrzymał prawo veta zawieszającego, które jednak traciło swą ważność w wypadku powtórnego uchwalenia ustawy przez dwie następne sesje Zgromadzenia. Władza sądownicza należała do wybieranych sędziów i ławników. W ten sposób Francja stała się monarchią konstytucyjną. Konstytucja z 1793 r. 24.VI.1793r. po zwycięstwie nad żyrondystami jakobiński Konwent uchwalił nową konstytucję. Była ona bardziej demokratyczna niż konstytucja z 1791r. Wprawdzie i w niej podkreślono nienaruszalność prawa własności, ale za to zrealizowano zasadę równości, dając każdemu Francuzowi, który ukończył 21 lat czynne i bierne prawo wyborcze. Było to pierwsze powszechne prawo wyborcze w dziejach Europy. Po raz pierwszy ustalono też zasadę, iż państwo jest zobowiązane zapewnić oświatę swym obywatelom, a także dać zajęcie bezrobotnym i pomóc biednym, którzy nie mogą pracować. Konstytucja ta została przyjęta przez referendum, ale nie wprowadzono jej w życie z powodu niepewnej sytuacji politycznej i militarnej; zastąpiła ją rewolucyjna dyktatura jakobinów. Niemniej jednak przez cały XIX wiek na niej właśnie opierali swój program demokraci. Program jakobinów spotkał się z żywym oddźwiękiem w wielu krajach europejskich. Konstytucja z 1795 r. Została przyjęta przez Konwent 22 sierpnia 1795 roku, a następnie zatwierdzona w referendum ludowym. Wszystkich obywateli uznano za źródło suwerenności narodowej, wyrażającej się w tworzeniu prawa, nominowaniu reprezentantów ludu i funkcjonariuszy publicznych. Ponadto określono obowiązki prawodawcy i zwykłego obywatela. Jak cała konstytucja zostały one upozowane według wzorów antycznych i świadczyły o poniechaniu „socjalnych” praw człowieka zawartych w poprzedniej konstytucji. Nie potwierdzono też prawa do wypowiedzenia posłuszeństwa rządowi. Właściwa konstytucja proklamowała wolność osobistą, wolność prasy, kultu, handlu i przemysłu oraz – z ograniczeniami – wolność zrzeszania się i zanoszenia petycji. Powrócono do pośredniego trybu wyborów do ciała ustawodawczego. Elektorów mieli wybierać mężczyźni co najmniej 21-letni, opłacający bezpośrewdni podatek, wpisani do rejestrów gwardii narodowej i nie będący służącymi. Elektorami mogli zostać mężczyźni w wieku od 25 lat, dysponujący większym majątkiem. Ustawodawstwo powierzono 2 wzajemnie kontrolującym się izbom: Radzie Pięciuset i Radzie Starszych. Władzę wykonawczą złożono w ręce kolegium 5 dyrektorów, wybieranych przez Radę Starszych spośród 50 kandydatów przedstawionych przez Radę Pięciuset. Dyrektoriat miał prawo nominowania i odwoływania ministrów, najwyższych dowódców wojskowych oraz ważniejszych urzędników państwowych, a także prowadzenia polityki zagranicznej i wewnętrznej. W odniesieniu do administracji lokalnej połączono postanowienia obu wcześniejszych konstytucji. Przywrócono wybieralność władz, lecz zachwiano też w kazdym departamencie urząd komisarza, który miał nadzorować wykonywanie ustaw. Osłabiono większe miasta, ustanawiając w nich dzielnice z odrębnymi zarządami.

OKRĄGŁY STÓŁ

Były to rozmowy przedstawicieli opozycji, głównie osób związanych ze zdelegalizowaną po wprowadzeniu stanu wojennego Solidarnością, z reprezentantami obozu rządzącego, przede wszystkim zaś z PZPR, prowadzone od 6 II do 5 IV 1989 w Warszawie. Przedmiotem negocjacji było wypracowanie możliwych do przyjęcia przez obie strony zasad demokratyzacji ustroju społecznego oraz naprawy systemu gospodarczego w Polsce. Uczestnikami konferencji byli m.in.: ze strony rządowej - C. Kiszczak, S. Ciosek, M. Kozakiewicz, L. Miller, A. Miodowicz, ze strony opozycyjno-solidarnościowej - L. Wałęsa, Z. Bujak, W. Frasyniuk, B. Geremek, J. Kuroń, T. Mazowiecki, A. Michnik, A. Stelmachowski, J. Turowicz. Główne ustalenia konferencji dotyczyły kwestii wyborów parlamentarnych, utworzenia senatu i urzędu prezydenta. Uzgodniono m.in., iż 35% miejsc w nowym sejmie i niemal wszystkie w senacie zajmą osoby pochodzące z demokratycznie przeprowadzonych wyborów. Bezpośrednim wynikiem negocjacji była także legalizacja Solidarności oraz Solidarności Rolników Indywidualnych. W sferze gospodarczej zapadły decyzje dotyczące m.in.: zasad swobodnego kształtowania się struktury własnościowej, wprowadzenia gospodarki rynkowej i konkurencji, likwidacji systemu nakazowo-rozdzielczego, jednolitej polityki finansowej wobec przedsiębiorstw. praca edytowana przez madrys dnia: 23.09.2004