LEGIONY POLSKIE we Włoszech, Legiony Dąbrowskiego, oddziały pol. walczące u boku Francji i sprzymierzonych z nią państw wł. (Rep. Lombardzkiej i Rep. Cisalpińskiej), utworzone 1797 w pn. Włoszech przez gen. J.H. Dąbrowskiego, zatwierdzone przez Napoleona Bonapartego; ochotnicy pol. rekrutowali się gł. z jeńców armii austr., a oficerowie z emigracji pol. we Francji; dzieliły się na 2 legie. Legiony polskie walczyły m.in. z wojskami austr.-neapolitańskimi (m.in. pod Civita Castellana, Magnano, Mantuą, nad Trebbią); po zawarciu pokoju Francji z Austrią w Lunéville (1801) część legionistów porzuciła służbę, a Legiony polskie zostały przekształcone w 3 półbrygady franc.; 1802 i 1803 ok. 6 tys. legionistów zostało wysłanych na Santo Domingo (ob. Haiti) do walki z powstańcami murzyńskimi; powróciło tylko kilkuset i w większości przeszli na służbę wł., a po 1807 do Legii Nadwiślańskiej lub armii Księstwa Warszawskiego. Tradycja Legionów umocniła w kraju ideę walki z zaborcami. Dzieje Legionów polskich były tematem licznych utworów lit. w XIX i XX w.; pieśń Legionów polskich Mazurek Dąbrowskiego stała się hymnem nar. Polski. POWSTANIE LISTOPADOWE 1830–31, powstanie nar. przeciw Rosji, rozpoczęte 29 XI 1830, zakończone X 1831; objęło tereny zaboru ros., uzyskało pomoc z pozostałych zaborów. Powstanie listopadowe wybuchło na fali eur. ruchów rewol., ale gł. przyczyną była wewn. sytuacja w Królestwie Pol. (łamanie konstytucji z 1815 przez cara, w. ks. Konstantego i rząd Królestwa, ucisk podatkowy, niespełnienie obietnicy o połączeniu z ziemiami zaboru ros., represje). Wybuch akcji zbrojnej został przyspieszony wskutek przygotowań cara do użycia armii Królestwa Pol. przeciw rewolucjom franc. i belgijskiej. Powstanie, przygotowane przez spisek podchorążych pod wodzą por. P. Wysockiego, rozpoczęło się w Warszawie atakiem na Belweder (Ž belwederczycy); zamach na w. ks. Konstantego nie udał się. Generalicja pol. sprzeciwiła się powstaniu, natomiast znaczna część wojska wzięła udział w walce; do zwycięstwa przyczynił się lud Warszawy, który zdobył Arsenał. Mimo sukcesu nie ustanowiono rządu i władzę objęła grupa konserwatywna (m.in. F.K. Lubecki-Drucki, A.J. Czartoryski, J.G. Chłopicki, M.G. Radziwiłł); 5 XII ogłosił się dyktatorem Chłopicki i kierownictwo powstania rozpoczęło zabiegi o ugodę z carem. Pod naciskiem opinii publ. i lewicy powstańczej, organizowanej od 1 XII w Ž Towarzystwie Patriotycznym (2), pod przywództwem J. Lelewela i M. Mochnackiego, żądającej zdecydowanej walki o niepodległość, sejm zebrany 18 XII uznał powstanie za nar., a 25 I 1831 pod wpływem manifestacji lud. ku czci przywódców Ž dekabrystów — zdetronizował Mikołaja I Romanowa. Na przeł. I i II 1831 sejm ustalił formy rządu: utrzymano monarchię konstytucyjną (wobec bezkrólewia władzę najwyższą sprawował sejm); władza wykonawcza należała do 5-osobowego Ž Rządu Narodowego (prezes rządu — Czartoryski); znaczne kompetencje uzyskał wódz nacz. mianowany przez sejm (został nim ks. Radziwiłł). Rosyjska ofensywa lutowa pod dowództwem feldmarsz. I.I. Dybicza została, po bitwach pod Stoczkiem i Wawrem, powstrzymana przez Chłopickiego na przedpolu Warszawy pod Ž Grochowem (25 II). W myśl planu opracowanego przez szefa sztabu wojska pol., płka I. Prądzyńskiego, armia pol., dowodzona (od 26 II) przez gen. J.Z. Skrzyneckiego, przystąpiła do ofensywy; zwycięstwa pod Wawrem, Dębem Wielkim (31 III) i Ž Iganiami (10 IV) nie zadecydowały o sukcesie; 26 V wojska pol. poniosły klęskę pod Ostrołęką. Próby powstańcze na Litwie, Białorusi, Ukrainie i Wołyniu w poł. 1831 zakończyły się niepowodzeniem. Różne projekty rozwiązania kwestii chłopskiej utknęły w sejmie i nie uchwalono żadnych zmian; mimo złej sytuacji nawoływanie liberałów ziemiańskich do oczynszowania oraz lewicy Tow. Patriotycznego — do uwłaszczenia chłopów (z odszkodowaniem dla ziemian) nie znalazły poparcia wśród konserwatywnej większości sejmowej; w ten sposób przekreślono szansę pozyskania chłopów dla obrony kraju i przekształcenia powstania w wojnę ludową. Tymczasem I.F. Paskiewicz (dow. wojsk ros. po śmierci Dybicza) przekroczył ze swą armią dolną Wisłę (21 VII) i od zach. zbliżał się ku Warszawie. Niepowodzenia i nieudolność dowództwa nacz. pogłębiły niezadowolenie ludu warsz.; 15 VIII, w trakcie inspirowanych przez Tow. Patriotyczne rozruchów, wdarto się do więzień i powieszono kilkudziesięciu aresztowanych szpiegów i generałów podejrzanych o zdradę. J.S. Krukowiecki, nowy prezes rządu (od 17 VIII), był zwolennikiem kapitulacji. W pierwszym dniu szturmu na Warszawę (6 IX) padła — mimo bohaterskiej obrony — umocniona Wola (śmierć gen. J.L. Sowińskiego); 7/8 IX kapitulowała Warszawa. Większość walczącego jeszcze wojska pol. (wódz nacz. — gen. M. Rybiński) oraz cyw. kierownictwo powstania przekroczyły granicę prus. i udały się na emigrację (Ž Wielka Emigracja). Ostatnie kapitulowały twierdze Modlin (9 X) i Zamość (21 X). Następstwem klęski powstania listopadowego było ograniczenie autonomii Królestwa Pol. i wzmożony ucisk narodu pol. we wszystkich zaborach. Powstanie listopadowe przekreśliło możliwość interwencji ros. w Belgii i Francji. Liberalne i postępowe koła w Niemczech, Szwajcarii i Francji witały wychodźców pol. jako szermierzy wolności. GROCHÓW, dzielnica mieszkaniowo-przem. w środk.-wsch. części Warszawy (dzielnica Praga Pd. gminy Warszawa-Centrum); 25 II 1831 pod ówczesną wsią G. bitwa (największa w powstaniu listopadowym) między gł. siłami pol. pod dowództwem J. Chłopickiego a armią ros. pod wodzą I.I. Dybicza; mimo ciężkich bojów o Olszynkę Grochowską (odznaczył się tu 4 pułk piechoty — „czwartacy”) — kluczowy punkt w linii obrony wojsk pol. — bitwa nie rozstrzygnięta udaremniła jednak Rosjanom zdobycie Pragi. W 1916 przyłączony do Warszawy; po 1951 znacznie rozbud.; m.in. „Radwar” Centrum Nauk.-Produkcyjne Elektroniki Profesjonalnej, „Mera-Pnefal”, Ośr. Badawczo-Rozwojowy Automatyki Przem., Pol. Zakłady Opt., „PZL-Warszawa II”, Wytwórnia Sprzętu Komunik., Przem. Centrum Optyki; na pn. stacja PKP Olszynka Grochowska; na pd. biegnie Trasa Łazienkowska; w pn.-wsch. części G. Ž Olszynka Grochowska. WAWER, dzielnica we wsch. części Warszawy (gmina Warszawa-Wawer) o charakterze mieszkaniowym; zabudowa willowa. Podczas powstania listopadowego pod W. bitwy między wojskami pol. a armią ros.: 19–20 II 1831 nie rozstrzygnięta, 31 III 1831 zwycięstwo J. Skrzyneckiego; w czasie II wojny świat. w nocy z 26 na 27 XII 1939 egzekucja 107 osób, dokonana przez Niemców; 1951 W. został przyłączony do Warszawy; 1951–60 jedna z 11 dzielnic adm. stolicy; 1960–94 część dzielnicy adm. Praga Pd.; od IV 1994 wraz z Międzylesiem, Aninem, Radością, Miedzeszynem tworzy jedną z 11 gmin warsz. — Warszawa-Wawer. Rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego (113,6 ha). TOWARZYSTWO PATRIOTYCZNE: 1) Tajna organizacja niepodl., zał. 1821 w Warszawie, obejmująca byłych czł. Ž Wolnomularstwa Narodowego oraz wielkopol. Ž Związku Kosynierów; cel — niepodległość Polski w granicach przedrozbiorowych; środki realizacji nie zostały określone; założycielem i przywódcą Towarzystwa Patriotycznego był mjr W. Łukasiński; po jego aresztowaniu 1822 czołową rolę w organizacji odgrywał ppłk S. Krzyżanowski; przywódcy Towarzystwa Patriotycznego prowadzili rokowania z ros. Tow. Południowym (Ž dekabryści ) w sprawie współdziałania w wypadku wybuchu rewolucji w Rosji; po upadku powstania dekabrystów i ujawnieniu ich kontaktów z Towarzystwem Patriotycznym — aresztowania i rozbicie organizacji pol.; sąd sejmowy 1827–28 oddalił zarzut zbrodni stanu wysunięty wobec oskarżonych i skazał ich na stosunkowo niewielkie kary więzienia. 2) Towarzystwo Patriotyczne, zw. też Klubem Patriotycznym, organizacja działająca w Ž powstaniu listopadowym, zał. w Warszawie 1 XII 1830 (rozbita 4 XII, wznowiła swą działalność 19 I 1831), najczynniejszy i najradykalniejszy odłam obozu powstańczego; cele — walka o utrzymanie i energiczniejsze prowadzenie powstania, obrona swobód obywatelskich, reformy społ. (m.in. poprawa położenia chłopów); pod naciskiem demonstracji zorganizowanej przez Towarzystwo Patriotyczne 25 I 1831 ku czci dekabrystów, sejm zdetronizował Mikołaja I Romanowa; 17 VIII J.S. Krukowiecki zakazał działalności Towarzystwa Patriotycznego widząc w nim inspiratora zamieszek 15 VIII; organizatorami Towarzystwa Patriotycznego byli m.in.: M. Mochnacki, R. Sołtyk, J. Lelewel (prezes), T. Krępowiecki, ksiądz A. Pułaski; z Towarzystwem Patriotycznym były związane „Nowa Polska” i „Gazeta Polska”. SKRZYNECKI JAN ZYGMUNT (1787–1860), generał; oficer armii Księstwa Warsz. (uczestnik kampanii napoleońskiej) i Królestwa Pol.; w czasie powstania listopadowego odznaczył się w bitwie pod Grochowem, mianowany 26 II 1831 nacz. wodzem; nieudolnością i kunktatorstwem przyczynił się do klęski pod Ostrołęką (26 V) i załamania ofensywy armii powstańczej; usunięty z dowództwa (11 VIII) i z armii (17 VIII); na emigracji 1832–39 gen. dywizji w armii belg.; 1839 powrócił do Krakowa CZAPSKI JÓZEF KAZIMIERZ (1797–1852), działacz patriotyczny; 1819 przywódca związku młodzieży pol. we Wrocławiu Ž Polonia; uczestnik powstania listopadowego, walczył m.in. pod Mińskiem i Ostrołęką; adiutant gen. J.Z. Skrzyneckiego. NIEMOJOWSKI BONAWENTURA (1787–1835), brat Wincentego, dziad Wacława, działacz polit., publicysta; poseł na sejmy w Królestwie Pol., jeden z przywódców opozycji liberalnej Ž kaliszan; w powstaniu listopadowym min. spraw wewn., następnie od 15 VIII 1831 wiceprezes i 8–23 IX prezes Rządu Nar.; przeciwny J.Z. Skrzyneckiemu, podjął decyzję o zbrojnej obronie Warszawy; następnie we Francji, działacz umiarkowanego skrzydła Wielkiej Emigracji, prezes Kom. Tymczasowego Emigracji (1831); współzałożyciel Tow. Pomocy Nauk. (1832); O ostatnich wypadkach rewolucji polskiej (1833). NIEMOJOWSKI WINCENTY (1784–1834), brat Bonawentury, działacz polit., publicysta; poseł na sejmy Królestwa Pol., gł. przywódca i teoretyk opozycji liberalnej Ž kaliszan, prześladowany przez w. ks. Konstantego i rząd Królestwa Pol.; po wybuchu powstania listopadowego 1830–31 w Rządzie Nar.; po upadku powstania skazany na karę śmierci, zamienioną na 10 lat katorgi; zmarł w drodze na Sybir; Głosy posła kaliskiego na sejmie Królestwa Polskiego 1818 (1818). Adam Mickiewicz, 1798–1855, najwybitniejszy poeta polski, dramaturg i publicysta, czołowy twórca epoki romantyzmu, autor Pana Tadeusza; wykładowca literatur słowiańskich w Paryżu, redaktor „La Tribune des Peuples”; oddziałał na myśl niepodleglościową. ŁUKASIŃSKI WALERIAN (1786–1868), działacz patriotyczny, major; oficer wojsk Księstwa Warsz., uczestnik kampanii napoleońskich 1807–13; w Królestwie Pol. (od 1817) major 4. pułku piechoty liniowej; od 1811 należał do masonerii; 1819 zał. Ž Wolnomularstwo Narodowe, 1821 Ž Towarzystwo Patriotyczne (1); powstanie zbrojne odkładał na dalszą przyszłość, uzależniał jego wybuch od sytuacji międzynar.; 1824 skazany na 9 lat ciężkiego więzienia w Zamościu, po zorganizowaniu buntu w więzieniu podwojono Łukasińskiemu karę, po wybuchu powstania listopadowego 1830–31 wywieziony do Twierdzy Szlisselburskiej, gdzie w ciężkich warunkach pozostał do końca życia; 1863–64 napisał Pamiętnik (wyd. 1960, wyd. poprawione 1986). Postać Łukasińskiego znalazła odbicie w literaturze, m.in. w utworach A. Mickiewicza, S. Wyspiańskiego, W. Gąsiorowskiego, T. Hołuja. WYSOCKI JÓZEF (1809–73), generał; uczestnik powstania listopadowego 1830–31, czł. Tow. Patriotycznego; na emigracji w TDP (kilkakrotnie w Centralizacji), wraz z L. Mierosławskim oprac. plan ogólnonar. powstania 1846; w czasie Wiosny Ludów w krak. Komitecie Nar. objął dyrektoriat wojny, organizator Gwardii Nar.; 1848–49 dow. Legionów pol. na Węgrzech; współzałożyciel pol. szkoły wojsk. w Genui; w powstaniu styczniowym 1863–64 min. wojny, następnie dow. sił zbrojnych na lewym brzegu Wisły; walczył na Wołyniu, aresztowany i do 1865 internowany; następnie we Francji, czł. Kom. Zjednoczenia Emigracji Pol.; Kurs sztuki wojskowej (cz. 1–2 1842–44), Pamiętnik... dowódcy Legionu Polskiego na Węgrzech... (1950). WYSOCKI PIOTR (1797–1874), oficer armii Królestwa Pol.; podporucznik, instruktor w warsz. Szkole Podchorążych Piechoty, XII 1828 współorganizator i przywódca tajnego związku patriotycznego (zw. Sprzysiężeniem Wysockiego), który doprowadził do wybuchu (29 XI 1830) powstania listopadowego; w czasie obrony Warszawy ranny (IX 1831), wzięty do niewoli i zesłany na Syberię skąd wrócił 1857; Pamiętnik... (t. 1–2 1867). CHŁOPICKI JÓZEF GRZEGORZ (1771 –1854), generał, dyktator w powstaniu listopadowym; uczestnik wojny pol.-ros. 1792 i powstania kościuszkowskiego, 1797–1806 służył w Legionach pol., 1808–11 dowodził Legią Nadwiślańską w Hiszpanii; w armii Królestwa Pol. był gen. dywizji; 1818 wystąpił z wojska wskutek zatargu z w. ks. Konstantym, zyskując tym popularność; 3 XII 1830 mianowany przez Radę Adm. wodzem nacz.; 5 XII 1830 ogłosił się dyktatorem; przeciwny prowadzeniu zbrojnej walki, usiłował pertraktować z carem Mikołajem I; 17 I 1831 złożył dyktaturę, został doradcą wodza nacz. ks. M.H. Radziwiłła; faktyczny dowódca bitwy pod Grochowem, ciężko ranny; wyjechał do Krakowa, gdzie osiadł na stałe. PRĄDZYŃSKI IGNACY (1792–1850), generał; wybitny strateg; od 1807 w armii Księstwa Warsz., uczestnik kampanii 1809 i 1812; 1823–24 oprac. techn. projekt budowy Kanału Augustowskiego; związany z wolnomularstwem nar., był współzałożycielem Tow. Patriotycznego, za co 1826–29 został więziony; w powstaniu listopadowym szef sztabu armii pol. i wódz nacz. (16–17 VIII 1831); autor nowatorskich planów operacyjnych, nie wykorzystanych przez dowództwo; 10 IV 1831 odniósł zwycięstwo pod Iganiami; 1832–33 na zesłaniu w Rosji; gł. prace m.in.: O sztuce wojennej — Kurs taktyki (1822–23), Czterej ostatni wodzowie polscy przed sądem historii (1865), Pamiętniki (t. 1–4 1909). BEM JÓZEF ZACHARIASZ, Murat Paşa (1794–1850), generał wojsk pol., węg. i tur., teoretyk wojsk., artylerzysta; uczestnik kampanii 1812; w wojsku Królestwa Pol. zajmował się teorią i konstrukcją rakiet; 1822 za działalność w Wolnomularstwie Nar. usunięty z wojska; w powstaniu listopadowym odznaczył się pod Iganiami, Ostrołęką i w obronie Warszawy (twórca nowocz. taktyki walki lekkiej artylerii konnej), awansował na gen. brygady; na emigracji we Francji związany z obozem A.J. Czartoryskiego; zabiegał o utworzenie formacji pol. w Belgii i Portugalii; w okresie Wiosny Ludów kierował obroną rewol. Wiednia (październik 1848), 1848–49 dow. węg. wojsk rewol. w Siedmiogrodzie i Banacie oraz organizator Legionu pol., w sierpniu 1849 wódz nacz. armii węg. pod Temeszwarem (ob. Timişoara); po upadku rewolucji węg. przeszedł na terytorium Turcji, przyjął islam i jako Murat Paşa podjął służbę w armii tur.; zmarł na malarię w Aleppo (ob. Halab) w Syrii; Notes sur les fusées incendiares (1819, przekład pol. pt. Uwagi o rakietach zapalających 1953), O powstaniu narodowym w Polsce (1846–48). DEMBIŃSKI HENRYK (1791–1864), generał, wódz nacz. w powstaniu listopadowym; uczestnik kampanii napoleońskich 1809–14; wrócił do służby w powstaniu listopadowym, walczył w bitwach pod Dębem Wielkim i Ostrołęką, uczestniczył w wyprawie na Litwę, wsławił się doskonale przeprowadzonym z niej odwrotem; VIII 1831 mianowany gen. dywizji i gubernatorem Warszawy; 17–19 VIII wódz nacz. powstania; następnie dowodził dywizją, walczył w obronie Warszawy, po jej kapitulacji zwolennik kontynuowania walki; związany z konserwatystami; na emigracji współpracował z A.J. Czartoryskim; 1848–49 uczestnik rewolucji węg., dow. Armii Pn., szef sztabu i przejściowo wódz nacz.; po klęsce wyjechał do Turcji, następnie do Francji; Pamiętnik o powstaniu w Polsce 1830–1831 (1875). KRUKOWIECKI JAN STEFAN (1772–1850), generał; uczestnik kampanii napoleońskich 1807–14; od 1813 gen. brygady, od 1818 gen. dywizji; w powstaniu listopadowym początkowo dow. 1. dywizji piechoty, od III 1831 gen. piechoty i gubernator Warszawy, VIII–IX 1831 prezes Rządu Nar. oraz faktyczny wódz w końcowym okresie walk; konserwatysta, zdelegalizował Tow. Patriotyczne; przeciwny kontynuowaniu powstania, rokował z I.F. Paskiewiczem o warunki kapitulacji i zaniedbał przygotowania do obrony stolicy; po kapitulacji na zesłaniu w Wołogdzie; dzienniki. SOWIŃSKI JÓZEF LONGIN (1777–1831), generał, artylerzysta; wychowanek Szkoły Rycerskiej w Warszawie; uczestnik powstania kościuszkowskiego 1794; oficer armii prus., następnie Księstwa Warsz. (w kampanii 1812 stracił nogę pod Możajskiem); w Królestwie Pol. komendant wojsk. Szkoły Aplikacyjnej (od 1820); podczas powstania listopadowego 1830–31 dow. artylerii garnizonu Warszawy, dyr. generalnej Komisji Rządowej Wojny, gen. brygady; zginął dowodząc obroną Woli podczas szturmu wojsk ros. na Warszawę (6 IX).

prace autoryzowano lub edytowano: 24.08.2003 o: 12:52:06