Geografia

Formy osadowe



Formy powstałe przed czołem lądolodu. - moreny czołowe - ciągi pagórków i wzgórz o wysokości do kilkudziesięciu metrów, które powstały wzdłuż czoła lądolodu w czasie jego dłuższego postoju. Tworzyły się one najczęściej w wyniku intensywnej akumulacji glin zwałowych oraz głazów, żwirów i piasków bezpośrednio przy krawędzi lądolodu; moreny czołowe akumulacyjne. - stożki sandrowe - wielkie, bardzo płaskie stożki piaszczysto-żwirowe, osadzone przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstawały u wylotu bram lodowcowych, które w miarę oddalania się od czoła lądolodu zrastały się ze sobą, tworząc rozległe i płaskie równiny sandrowe. - pradoliny - szerokie doliny o płaskim dnie i równoleżnikowym przebiegu związane z okresami dłuższych postoju lądolodu, wyżłobione płynące ku zachodowi szerokie rzeki, powstałe z połączenia wód roztopowych spływających z północy z wodami rzek płynących z południa. - drumliny - pagórki o owalnym kształcie zbudowane z materiału morenowego, o bardziej stromych stokach od strony, w którą poruszał się lądolód, uformowane przez nacisk na ten materiał masy lądolodu - zagłębia wytopiskowe (wytopiska) - powstały w wyniku wytopienia się zagrzebanych w osadach lodowcowych brył lodowych. Formy powstałe przez działalność lodowców górskich -U-kształtne doliny - doliny, które swoim przekrojem przypominają literę U, są dość głębokie i strome. - kocioł lodowcowy (cyrk lodowcowy, kar) - półkuliste lub wydłużone obniżenie otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi, opadające ku dolinie lodowcowej progiem skalnym. Powstaje w obszarze pola firnowego w wyniku erozji lodowcowej. - wały moren bocznych - wały usypane z ostrokrawędzistych okruchów skalnych po obydwu stronach jeziora lodowcowego - terasy rzeczne - płaskie stopnie w dolinie rzecznej, ciągnące się wzdłuż doliny na znacznej przestrzeni, powstają w wyniku erozji rzecznej, są fragmentami dawnego rozciętego przez rzekę dna doliny (np. wskutek obniżenia się jej podstawy erozyjnej). Terasy rzeczne mają swoje rodzaje: skaliste, akumulacyjne i skalisto-osadowe. Formy utworzone w warunkach klimatu peryglacjalnego - gołoborza - Gołoborze to nagromadzenie bloków i odłamków skalnych na stoku górskim, powstałe w wyniku wietrzenia twardych, zwięzłych skał. Gołoborza powstają w wyniku wietrzenia fizycznego: zmiany temperatury, a zwłaszcza zamarzanie wody w szczelinach skalnych (np. w spękaniach ciosowych), powodują stopniowy rozpad skał. Gołoborza w Górach Świętokrzyskich (np. na Łysicy i Łyścu), złożone z bloków twardych piaskowców kambru, powstały w plejstocenie, w klimacie polarnym, kiedy procesy wietrzenia fizycznego były szczególnie intensywne. Bloków piaskowców z tzw. Wielkiego Gołoborza na Łyścu użyto w IX-X w. do usypania istniejących do dzisiaj wałów kamiennych, które otaczały pogański ośrodek kultowy na szczycie góry; zachowały się również ślady drogi, którą transportowano kamienie do budowy wałów. - wydmy i niecki deflacyjne - porywanie i unoszenie przez wiatr drobnych cząstek mineralnych i organicznych, które drążą, rysują i ścierają powierzchnie skał, oraz akumulacja niesionego przez wiatr materiału. Rezultatem niszczejącej działalności wiatru jest obniżanie się powierzchni ziemi i powstawanie rozmaitych form terenu, np. niecki deflacyjne. W następstwie akumulacji pyłu tworzy się less, a osadzanie się grubszego materiału powoduje tworzenie się osadów piaszczystych i powstawanie wydm. Procesy te przebiegają na obszarach pozbawionych pokrywy roślinnej, szczególnie intensywnie zachodzą na wybrzeżach morskich, gorących pustyniach i mroźnych pustyniach peryglacjalnych oraz na polach ornych w okresach przerwy wegetacyjnej. - stożki piargowe - rodzaj rumowiska skalnego, nagromadzenie okruchów skalnych w żlebach u podnóża stromych, skalistych stoków; często ma postać stożka (stożek usypiskowy), powstaje głownie wskutek wietrzenia mechanicznego Formy powstałe na terenie objętym lądolodem - faliste równiny moreny dennej - u czoła lodowca, w miarę topnienia lodu, powstają wały lub pagórki moreny czołowej i moren bocznych, odsłania się również morena denna, tworząca lekko faliste lub płaskie równiny - ozy - ozami nazywamy długie, wąskie i zwykle kręte wały lub ciągi wzgórz, niejednokrotnie o długości kilku lub kilkunastu kilometrów, zbudowane z piasków i żwirów, osadzonych przez wody płynące w tunelach lodowych lub kanałach stagnującego lodowca. - kemy - są to przeważnie okrągławe lub wydłużone pagórki i wzgórza o wysokości do kilkudziesięciu metrów. Zbudowane są ze żwirów, piasków i mułków, które były akumulowane przez wody płynące lub osadzane w jeziorach lodowcowych w obrębie szczelin i rozpadlin lodowych. - rynny subglacyjne - są to długie, stosunkowo wąskie i na ogół głębokie obniżenia o stromych zboczach i nierównym dnie, zwykle wypełnione wodami jezior zwanych jeziorami rynnowymi. Większość rynien powstała wskutek erozji podłoża przez subglacjalne wody roztopowe, płynące często pod ciśnieniem hydrostatycznym. Niektóre z nich tworzyły się jednak w wyniku erozji glacjalnej. - baraniec - (muton; franc.), przedłużony pagórek podłoża skalnego, wysokość od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów, długość kilkaset metrów, wygładzony i porysowany przez lodowiec, barańce występują najczęściej gromadnie, na obszarach dziś i dawniej zlodowaconych (np. w Finlandii, pd. Szwecji, w Tatrach)