Rewolucja francuska (1789-1799) jest to okres rozruchów, powstań i zamachów stanu, które doprowadziły do upadku monarchii i ustroju stanowego we Francji. Przyczyną takiego stanu rzeczy były: - kryzys finansowy państwa, - wieś nie była w stanie wyżywić mas ludności przyrastających w tak zastraszającym tempie, - kryzys potęgowany latami nieurodzaju począł rujnować i tak przeciążoną wieś, - słaba kondycja państwa została również odczuta przez możnych, których dochody spadły, - rozwój racjonalistycznej filozofii Oświecenia i związane z nią aspiracje polityczne stanu trzeciego (głównie burżuazji i mieszczaństwa), - wzrost liczby ludzi uciekających do miast za chlebem, gdzie i tak już go brakowało, - co za tym szło wysokie bezrobocie i coraz liczniejsze szeregi biedoty, - kosztowne wojny kolonialne, - potężne wydatki państwa na utrzymanie zastępów urzędników, służby królewskiej i licznych rezydencji (z największym w Europie kompleksem rezydencyjno-ogrodowym Wersalem), - podział społeczeństwa na trzy stany (szlachtę, duchowieństwo i stan trzecie, stanowiący 96% społeczeństwa, do którego zaliczano chłopów, mieszczaństwo, które z kolei (podobnie jak wszystkie stany) było bardzo zróżnicowane. Zaliczali się doń zarówno biedacy, jak i bogaci kupcy i bankierzy z elit burżuazyjnych Francji) W 1787 roku Ludwik XVI zwołał Zgromadzenie Notablów (szlachta, kler) w celu wprowadzenia nowych podatków. Zgromadzenie jednak odmówiło podjęcia uchwały i zażądało zwołania Stanów Generalnych. Zwołano je po raz pierwszy od 1614 (czyli od 175 lat). Obrady rozpoczęły się 5 maja 1789 roku. Jednakże już 17 czerwca stan trzeci Stanów Generalnych uznały się za Zgromadzenie Narodowe, reprezentujące naród francuski. Był to początek tzw. rewolucji adwokatów. 9 lipca Zgromadzenie Narodowe ogłosiło się Konstytuantą (Zgromadzeniem Narodowym Ustawodawczym), w celu ogłoszenia konstytucji. Doprowadziło do ostrego kryzysu politycznego. Zbrojne rozpędzenie Konstytuanty przez króla nie powiodło się, gdyż po jej stronie stanęła ludność Paryża, która 14 lipca 1789 zdobyła Bastylię (rewolucja municypalna czyli miejska). Data ta stała się symbolem rewolucji, jak i jej faktycznym rozpoczęciem. Król pozornie przyjął warunki Konstytuanty, Gwardia Narodowa (z La Fayettem) została zreorganizowana, chłopi zaczęli niszczyć księgi z wykazami powinności (tzw. wielka trwoga). 26 sierpnia 1789 ogłoszono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela: sformułowała ona zasadę suwerenności narodu, prawo jednostki do wolności, własności i bezpieczeństwa, oraz do oporu przeciw złym rządom. We wrześniu 1791 przekształcono Francję w monarchię konstytucyjną: likwidując również powinności feudalne i przywileje kościelne, wprowadzono ordynację wyborczą opartą na zasadzie cenzusu majątkowego, przeprowadzono nowy podział administracyjny państwa. Znaczny wpływ na bieg wydarzeń zaczęły wywierać kluby polityczne. Nastąpiła radykalizacja postulatów rewolucjonistów. Rozwinęły się kilka głównych klubów, m.in.: jakobini, kordelierzy, sankiuloci i żyrondyści. Od października 1791 władzę sprawowali żyrondyści, którzy doprowadzili w kwietniu 1792 do wojny z Austrią. Żyrondyści wiedzieli, że dalsze reformy da się przeprowadzić tylko wtedy, gdy już króla nie będzie, dlatego żyrondyści dążyli do wojny domowej, licząc na to, że obejmą władzę w państwie. Nie obawiali sięwojny z Austrią, licząc na to, że cesarz nie będzie atakował narodu, który występuje pod hasłami równości, wolności dla wszystkich, braterstwa. Do wojny dążył także dwór królewski. Ludwik XVI liczył na to, że w wyniku konfliktu międzynarodowego przeciwnicy monarchii we Francji zostaną pokonani przez wojska cesarskie i przywrócony zostanie stary porządek, czyli monarchia absolutna. Jedynym przeciwnikiem wojny, który przyznawał się do tego i głosił, że wojna może zaszkodzić Francji był Maksymilian Robespierre. Pretekstem do wojny stała się sprawa emigrantów francuskich, którzy znaleźli się na terenie Niemiec. Brat królewski, hrabia Karol, w Koblencji stworzył namiastkę rządu i zaczął także z emigrantów tworzyć oddziały wojskowe, a to Francja postanowiła wykorzystać. Do elektora trewirskiego skierowane zostało pismo wymuszone na Ludwiku XVI, w którym to piśmie Ludwik XVI domagał się usunięcia emigrantów francuskich i zaprzestania wszelkiej działalności mającej charakter reprezentowania władzy. Dwór liczył na to, że za elektorem ujmie się cesarz i wypowie wojnę Francji. Na to samo liczyli również żyrondyści. Natomiast sam cesarz obiecał pomoc elektorowi trewirskiemu, ale wojny z Francją nie chciał. Leopold II zażądał od elektora zaprzestania wszelkiej działalności, która mogłaby grozić wybuchem wojny. Nakazał usunąć emigrantów, natomiast dla bezpieczeństwa zawarł sojusz z Prusami. We Francji tymczasem doszło do zmiany rządu. Ster władzy objęli ci którzy byli zwolennikami wojny. Francja wystosowała ultimatum do Austrii. Liczono na to, że Prusy nie wezmą udziału w wojnie. To ultimatum wystosowano 25 marca 1792 r. Problem polegał na tym, że w Austrii nie było cesarza. Leopold zmarł, a nowy nie został jeszcze wybrany, dlatego Austria na ultimatum francuskie nie odpowiedziała, nie miał kto odpowiedzieć. Rząd francuski odczytał to jako ignorancję i Zgromadzenie wypowiedziało wojnę Austrii. Do pierwszej potyczki doszło 30 kwietnia 1792 r. Trudno tu mówić o jakieś walce, ponieważ na widok oddziałów austriackich wojsko francuskie rzuciło się do ucieczki. Dowódca Francuzów, który usiłował powstrzymać ucieczkę zginął. Francja zaczęła przegrywać. Wojska francuskie cały czas się cofały. Ta klęska Francuzów zaczęła szkodzić rządowi. Za klęskę zaczęto obwiniać żyrondystów. Żyrondyści postanowili poszukać kozła ofiarnego i znaleźli go. Stwierdzono, że klęski Francji są związane ze zdrajcami. Zdrajcami zaś byli ci księża, którzy nie złożyli przysięgi na ustawę cywilną. Przeciwko nim wszczęto represje. Prusy obawiając się, że Austria może zbytnio wzbogacić się wojnie z Francją postanowiły także włączyć się do wojny i wypowiedziały wojnę Francji. 11 lipca 5 dni po wypowiedzeniu wojny przez Prusy Zgromadzenie francuskie uchwaliło ustawę „ojczyzna w niebezpieczeństwie”. We Francji wprowadzono stan wojenny. Pod broń wezwano wszystkich obywateli państwa. Wina za niepowodzenia obarczono dwór. Robespierre zaczął występować przeciwko Zgromadzeniu, oskarżając je o brak konsekwencji w działaniu, o brak skuteczności w polityce. Po koniec lipca w Paryżu zaistniało takie przekonanie, że winę za klęskę ponoszą zdrajcy, a pierwszym zdrajcą państwa jest król. Tymczasem także pod koniec lipca doszło do połączenia sił austriackich i pruskich. Prusy i Austria wystosowały manifest do rządu paryskiego, w którym z jednej strony mówili, że władcy Austrii i Prus chcą jedynie szczęścia narodu francuskiego, nie chcą zbrojnej interwencji, nie chcą się mieszać w wewnętrzne sprawy Francji. Chcą jedynie oswobodzić króla. Ale w tym manifeście znalazło się także ostrzeżenie, że jeżeli rząd francuski nie ukorzy się przed królem, jeżeli cokolwiek stanie się Ludwikowi XVI czy jego żonie, dojdzie do zbrojnej interwencji. Na odpowiedź Francji nie trzeba było długo czekać. 3 sierpnia na Zgromadzeniu Prawodawczym postawiony został wniosek o detronizację Ludwika XVI. Królowi doradzano ucieczkę, ale król postanowił zostać, licząc na to, że ma zwolenników w parlamencie, wszak przewagę mieli monarchiści, byli grupą najliczniejszą. 9 sierpnia za sprawą Dantona doszło do nowych wyborów do władz miejskich w Paryżu. Zamordowani zostali dowódcy straży królewskiej. 10 sierpnia pałac królewski został otoczony. Doszło do walki. Mieszkańcy Paryża w pałacu królewskim dokonali rzezi. Zgromadzenie zawiesiło króla w czynnościach. O losach króla miał decydował nowy parlament. Król został aresztowany, osadzony w Pałacu Luksemburskim. 15 sierpnia Zgromadzenie uchwaliło, że ojcowie, matki, żony, dzieci emigrantów są zakładnikami, którzy będą odpowiadali za grzechy emigrantów. 17 sierpnia powołano Nadzwyczajny Trybunał Kryminalny. Jest to moment kiedy Francja wchodzi na drogę terroru. 19 sierpnia wojska pruskie i austriackie przekroczyły granicę francuską i ruszyły na Paryż. W Paryżu winą za klęski ponownie obarczono zdrajców, których w samym Paryżu naliczono 30 tys. Zdrajcami byli nawet ci którzy byli w więzieniu, spiskowali tam przeciwko władzy. 1 września do Paryża dotarła wiadomość o upadku Verdun. Powstała panika. W dniach od 1 do 5 września we Francji wymordowano bez sądu od 10 do 12 tys. ludzi. Te mordy wrześniowe sprawiły, że cała Europa stała się wrogiem Francji. 20 września powstał nowy parlament - Konwent. Nowy parlament miał się zająć sprawą króla. 6 listopada armia francuska odniosła zwycięstwo nad armią austriacką. Wcześniej wycofała się z wojny z powodu pogody armia. Wówczas po oddaleniu niebezpieczeństwa zewnętrznego Francja uspokoiła się. Konwent postanowił zająć się królem. Zajęto się pałacem królewskim. Znaleziono szkatułkę z korespondencją króla, która wskazywała na to, że Ludwik XVI zdradził ojczyznę, że chciał wojny i klęski Francji. Doszło do ogłoszenia Ludwika XVI zdrajcą. Robespierre zaczął głosić w parlamencie hasła, że król musi umrzeć aby państwo mogło żyć. 15 stycznia 1793 r. zdecydowano, że Ludwik XVI winny jest zamachu na wolność narodu i bezpieczeństwo państwa. 16 stycznia rozpoczęło się posiedzenie parlamentu, które trwało 36 godzin, które miało zdecydować o karze dla Ludwika XVI. Powstał problem - czy Zgromadzenie ma prawo głosować nad karą śmierci dla króla. Wynik pierwszego głosowania odrzucono, ostatecznie 18 stycznia króla skazano na śmierć. Wyrok został wykonany 21 stycznia 1793 r. Ludwik XVI został ścięty. Śmierć Ludwika doprowadziła do rozłamu pomiędzy monarchistami, a zwolennikami rewolucji. Zawrzało w całej Europie. Rząd brytyjski 24 stycznia wypowiedział wojnę królobójcom. Poseł francuski otrzymał nakaz opuszczenia Anglii. Wojnę Francji wypowiedziała także Hiszpania, co prawda zupełnie z innych powodów, ścięcie króla było tylko pretekstem aniżeli przyczyną. Francja natomiast wypowiedziała wojnę Holandii i Państwu Kościelnemu. Udziału w wojnie odmówiła Katarzyna II. Powstała koalicja antyfrancuska, złożona z kilkunastu państw, koalicja, która dysponowała flotą trzykrotnie większa aniżeli flota Francji, armią lądową liczącą 310 tys. ludzi, przy czym liczba wojsk mogła być potrojona. Po dojściu do władzy jakobinów 31 V 1793 nastąpił okres dyktatury i terroru. Powołany 6 IV 1793 Komitet Ocalenia Publicznego stał się faktycznym rządem. 24 VI 1793 uchwalono nową demokratyczną konstytucję. Konstytucja wprowadziła powszechne prawo wyborcze dla obywateli mających ukończone 21 lat. Władza ustawodawcza należała do Ciała Prawodawczego, którego kadencja wynosiła 1 rok. Zatwierdzanie wszelkich ustaw miało następować w drodze referendum ludowego. Władza ustawodawcza należała do Rady Wykonawczej złożonej z 24 członków. Konstytucja ta nigdy nie weszła w życie. Nie sprzyjała temu zła sytuacja gospodarcza i militarna. Taka zła sytuacja spowodowała zastosowanie nadzwyczajnych środków, akty terroru nasilały się. W maju 1794 r. Francja zaczęła odnosić sukcesy militarne. Francuzi zajęli Belgię, wkroczyli do Holandii. Francji pomogły wydarzenia w Polsce, zaangażowanie w sprawy polskie Prus i innych państw. Zwłaszcza Insurekcja Kościuszkowska pozwoliła Francuzom opanować ziemie niemieckie nad Renem. Na początku 1795 r. na terenie Holandii powstała Republika Batawska o ustroju zbliżonym do Francji. W kwietniu 1795 r. w Bazylei Francja zawarła pokój z Prusami, to spowodowało rozpad koalicji antyfrancuskiej i zakończyło wojnę Francji z innymi państwami koalicji. We Francji do głosu zaczęła dochodzić opozycja antyjakobińska. Należeli do niej rewolucjoniści skompromitowani aktami terroru na prowincji. Zdawali sobie sprawę z tego, że dyktatura Robespierre zmierza do upadku. Sami nie mając nic do stracenia postanowili uprzedzić wypadki. Do ludzi tych należeli Joseph FouchĂ oraz Paul Barras. Gdy Robespierre zapowiedział ujawnienie spisku i zdemaskowanie opozycji, spiskowcy postanowili działać. 27 lipca 1794 r. wg nowego kalendarza 9 thermidora nastąpił przewrót. Konwent zaatakował Robespierre i Saint-Justa. W nocy uzbrojone oddziały policji zajęły ratusz paryski, gdzie schronił się Robespierre. Ponieważ zgodnie z uchwałą Konwentu grupa Robespierrea była wyjęta spod prawa, Robespierrea aresztowano. Władzę przejęła burżuazja. Nastąpił odwrót od rewolucji. W listopadzie 1794 r. zamknięto klub jakobinów, podzielono Komitet Ocalenia Publicznego, ogłoszono amnestię dla rojalistów i powstańców z Wandei. Aby osłabić siłę sankiulotów przeniesiono z Paryża na prowincję wszystkie manufaktury produkujące na rzecz armii. Termidorianie usiłowali zachować zdobycze rewolucji, jednocześnie chcieli pozostać w zgodzie z bogatą burżuazją, która poparła zamach. Był to również czas terroru. We wrześniu 1795 r. Konwent uchwalił nowa konstytucję zwaną konstytucją Roku III lub konstytucją termidoriańską. Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu. Izba niższa to Rada Pięciuset składająca się z deputowanych mających co najmniej 30 lat, należało do niej uchwalanie projektów ustaw. Izba wyższa to Rada Starszych składająca się z deputowanych mających co najmniej 40 lat, uchwały zapadające Radzie Starszych miały moc prawa. Czynne prawo wyborcze miał każdy, kto ukończył 21 lat i płacił podatek bezpośredni. Bierne prawo wyborcze miały osoby będące właścicielami lub dzierżawcami majątków. Władza wykonawcza należała do pięciu Dyrektorów wybieranych z Rady Starszych na okres 5 lat, co roku wymieniano jednego dyrektora. Wprowadzony przez te konstytucje system rządów zwany był Dyrektoriatem. Z państw koalicji antyfrancuskiej pozostały Anglia i Austria. Francja zaczęła odnosić sukcesy militarne. Te sukcesy spowodowały, że wśród społeczeństwa francuskiego rozbudziła się świadomość narodowa. Dyrektoriat zaczął rezygnować z zasad rewolucji społecznej na rzecz takich wartości jak patriotyzm, duma narodowa. Jeszcze jesienią 1795 r. udało się odnieść Austriakom kilka zwycięstw nad Francuzami. Wiosna 1796 r. sytuacja zmieniła się radykalnie. Armią nad Renem dowodzili Jean Baptiste Jourdan i Jean Moreau. Dotarli oni do Czech i do Monachium stolicy Bawarii. Na nowo otwartym froncie włoskim sukcesy odnosił generał Napoleon Bonaparte. Napoleon opanował Mediolan i północnowłoskie posiadłości Habsburgów oraz Sabaudię i Niceę. Dyrektoriat w polityce zagranicznej powrócił do koncepcji żyrondystów, by Francję otoczyć wieńcem siostrzanych republik. Zwycięstwa Napoleona to umożliwiły. 17 października 1797 r. w Campo Formio został zawarty traktat pokojowy z Austrią. Zatwierdził on nowy podział Włoch. Genua została przekształcona w zależną od Francji Republikę Liguryjską, utworzone wcześniej republiki Lombardzka i Cispadańska zjednoczona została w Republikę Cisalpińska. W lutym 1798 r. wojska francuskie wkroczyły do Rzymu, usunęły papieża Piusa VI i utworzono Republikę Rzymską. W kwietniu 1798 r. w Szwajcarii powstała kolejna republika - Republika Helwecka w miejsce luźnej federacji kantonów. Po zwycięstwach we Włoszech, wojnę z Francją prowadziła jeszcze Wielka Brytania. Bezpośredni atak na Wielką Brytanię był niemożliwy. Minister spraw zagranicznych Talleyrand podsunął pomysł by uderzyć na Egipt. Egipt miał być pomostem w drodze do opanowania brytyjskiej posiadłości Indii. W tej wyprawie wzięło udział 38 tys. żołnierzy francuskich, po drodze została zajęta Malta, przejęte zostały posiadłości joanitów. Armia francuska przybyła do Egiptu w lipcu. 21 lipca w bitwie pod piramidami została rozbita armia mamelucka. Francuzi zajęli następnie Kair. Po klęsce mameluków wojnę Francji wypowiedziała Turcja. Doszło do walk wojsk Napoleona z oddziałami tureckimi na terenie Syrii i Palestyny, gdzie pod górą Tabor w kwietniu 1799 r. Napoleon pokonał armię turecką. Po tych wydarzeniach wojska napoleońskie wróciły do Francji. W międzyczasie 1 sierpnia 1798 r. flota, która dowoziła wojska Napoleona do Egiptu została pod Abukirem rozbita przez flotę brytyjską pod dowództwem admirała Horacego Nelsona. Wyprawa do Egiptu i zwycięstwa Napoleona nie poprawiły sytuacji Francji. Wykorzystując pobyt Napoleona w Egipcie Anglia doprowadziła do zawiązania się w grudniu 1798 r. II koalicji antyfrancuskiej. Do koalicji weszły początkowo Anglia, Turcja i Księstwo Neapolu, później po sukcesach Francji we Włoszech i utworzeniu w Neapolu Republiki Partenopejskiej dołączyły Austria i Rosja. Walki Francji z wojskami II koalicji zaczęły się dla Francji niepomyślnie, utratą Neapolu. Jednak nieporozumienia między koalicjantami, niewykorzystanie sukcesów armii rosyjskiej pod dowództwem Suworowa uratowały Francję od utraty Włoch i Holandii. Car rosyjski Paweł I wycofał swoje wojska, gdy sojusznicy chcieli na niego przerzucić ciężar walk. Sytuacja wewnętrzna Francji była skomplikowana. Coraz częściej myślano o obaleniu rządów Dyrektoriatu. Talleyrand i opat SieyÄŤs uważali, że w związku z trudną sytuacją zewnętrzną i wewnętrzną jedynym ratunkiem będzie oparcie władzy na armii Napoleona. Napoleon przybył do Francji z Egiptu w październiku 1799 r. Z 18 na 19 brumaire'a roku VII tj. z 9 na 10 listopada 1799 r. zebrała się Rada Starszych, dyrektorzy złożyli urząd, Rada Pięciuset została zlikwidowana, Rada Starszych powołała komisję trzech konsulów. Jednym z nich został Napoleon Bonaparte. Miał on pod swoją komendą wojsko i stał się faktycznie dyktatorem Francji. Do władzy Napoleon doszedł dzięki pomocy swego brata Lucjana. 24 grudnia 1799 r. została uchwalona konstytucja Konsulatu. Na mocy tej konstytucji pełnia władzy przeszła w ręce konsulów. Pierwszym - na 10 lat miał być Napoleon. Konsulowie posiadali władzę wykonawczą, mieli prawo inicjatywy ustawodawczej. Władza ustawodawcza należała do Rady Stanu, która redagowała teksty ustaw, omawiał je Trybunat, a zatwierdzało Zgromadzenie Prawodawcze. Przejęcie władzy przez Napoleona zakończyło okres rewolucji francuskiej. Rewolucja wprowadziła również zmiany w życiu codziennym Francuzów. Dzień detronizacji Ludwika XVI - 22 września 1792 r. uznano za początek nowej ery. Rok 1792 r. stał się Rokiem Pierwszym. Wprowadzono nowy kalendarz, nowe nazwy miesięcy. Miesiąc miał 3 tygodnie, tydzień - 10 dni. Zmieniono nazwy ulic i placów miast. W miejsce nazw, które przypominały czasy monarchii wprowadzono nazwy związane z rewolucją. Podobną sytuacja była w przypadku nazwy miejscowości, które przyjmowały nazwy od nazwisk czy imion rewolucjonistów. Bastylia stała się symbolem despotyzmu. Z kamieni pochodzących z tej budowli produkowano różne pamiątki. Okres rewolucji rozbudził wśród społeczeństwa dyskusje polityczne, prowadzone, w klubach, kawiarniach, czy też w kolejkach. Rewolucja wprowadziła terror. Tysiące ludzi zostało straconych. Terror ekonomiczny uderzył przede wszystkim w warstwy poprzednio uprzywilejowane. Konfiskowano majątki, biżuterię, żywność, nałożono podatki i przymusowe pożyczki. Okres rewolucji to także okres laicyzacji życia. Państwo przejęło kontrolę nad ślubami, rozwodami, oświatą, wprowadzono nowe święta, zamykano kościoły. Za rewolucję Francuzi musieli ponieść znaczne ofiary, zarówno w ludziach jak i w zniszczeniu kraju, kultury. Rewolucja wyzwoliła znaczny potencjał tkwiący w społeczeństwie francuskim, ale nie tylko. Ferment ogarnął również inne kraje europejskie. Główną siłą rewolucji było społeczeństwo. Rewolucja pozbawiła szlachtę przywilejów, jednakże nie zniszczyła jej, a zmusiła do przejęcia nowych obowiązków i współodpowiedzialności za państwo. Starą burżuazję miejska zastąpiła nowa wywodząca się z warstw plebejskich. Powstała też warstwa nowobogackich, tzw. nuworyszy, którzy wzbogacili się dzięki dostawom dla armii, spekulacjom, korupcji. Rewolucji pokazała nowe kryteria awansu społecznego, czego dowodem był Napoleon. Chłopi dzięki powiększeniu swoich dóbr, uwolnieniu się od ciężarów feudalnych stali się równymi wobec prawa obywatelami. W gorszej sytuacji była biedota wiejska. Podsumowując Rewolucjęnależy zwrócić uwagę na problem ceny - morza krwi, okrucieństw, bestialstwa, cynizmu polityków, a także zawiedzionych nadziei. Ostatecznie rewolucja doprowadziła do centralizacji i dyktatury (Napoleon) nie dającej się porównać z okresem poprzedzającym.